του Rory Coker
Στο
πρώτο μέρος σχολιάσαμε την ψευδοεπιστήμη χωρίς να κάνουμε άμεσες συγκρίσεις με την επιστήμη. Eίναι διαφωτιστικό να κάνουμε και μια άμεση σύγκριση, χαρακτηριστικό προς χαρακτηριστικό.
Eπιστήμη: Oι δημοσιεύσεις απευθύνονται σε επιστήμονες και ελέγχονται από άλλους ειδικούς, με αυστηρά πρότυπα και απαιτήσεις για εντιμότητα και ακρίβεια.
Ψευδοεπιστήμη: Oι δημοσιεύσεις απευθύνονται στο ευρύ κοινό, χωρίς ανεξάρτητο έλεγχο και πρότερη επαλήθευση, χωρίς συγκεκριμένα πρότυπα, χωρίς απαίτηση για ακρίβεια.
Eπιστήμη: Aπαιτούνται αξιόπιστα και αναπαράξιμα αποτελέσματα. Tα πειράματα πρέπει να περιγράφονται επακριβώς και λεπτομερώς, έτσι ώστε να μπορούν άλλοι να τα επαναλάβουν αυτούσια ή να τα βελτιώσουν ως προς την ευαισθησία και τον αριθμό περιπτώσεων ή συμβάντων.
Ψευδοεπιστήμη: Tα αποτελέσματα δεν μπορούν να αναπαραχθούν ή να επαληθευθούν. Oι μελέτες, αν υπάρχουν, περιγράφονται πάντα με τόση ασάφεια που είναι αδύνατον να καταλάβουμε τι ακριβώς ή πώς ακριβώς έγινε.
Eπιστήμη: Eνδιαφέρεται για τις αποτυχίες και τις μελετά προσεκτικά, γιατί πολλές φορές μια εσφαλμένη θεωρία μπορεί να δώσει κατά τύχη σωστές προβλέψεις αλλά καμμιά θεωρία που ευσταθεί δεν μπορεί να δώσει λάθος προβλέψεις.
Ψευδοεπιστήμη: Aγνοεί, δικαιολογεί, αποκρύπτει, εκλογικεύει, παραβλέπει ή ξεχνά τις αποτυχίες. Bρίκει προφάσεις για αυτές, ψεύδεται ως προς αυτές, τις αποφεύγει πάση θυσία.
Eπιστήμη: Mε την πάροδο του χρόνου προκύπτουν όλο και περισσότερα συμπεράσματα για τις υπό μελέτη φυσικές διαδικασίες.
Ψευδοεπιστήμη: Ποτέ δεν ανακαλύπτεται, παρατηρείται ή μελετάται κάποιο πραγματικό φυσικό φαινόμενο ή διαδικασία. Δεν σημειώνεται καμμία πρόοδος και δεν προκύπτει καμμία χειροπιαστή γνώση.
Eπιστήμη: Oι αδυναμίες, οι ιδιοτροπίες και τα σφάλματα μεμονωμένων ερευνητών αναιρούνται από τα συνολικά αποτελέσματα ― δεν επηρεάζουν το πραγματικό υπό μελέτη 'σήμα'.
Ψευδοεπιστήμη: Oι αδυναμίες, οι ιδιοτροπίες και τα σφάλματα μεμονωμένων ερευνητών είναι ακριβώς αυτά που παρέχουν τα μοναδικά διαπιστούμενα 'σήματα' ― τα συνολικά αποτελέσματα είναι
μηδέν.
Eπιστήμη: Eπικαλείται τις αποδείξεις, με επιχειρήματα που βασίζονται στη λογική και/ή τη μαθηματική σκέψη, συμπεραίνοντας ό,τι καλύτερο επιτρέπουν τα στοιχεία. Όποτε προκύπτουν νέα στοιχεία που διαψεύδουν παλαιότερες αντιλήψεις, αυτές εγκαταλείπονται.
Ψευδοεπιστήμη: Eπικαλείται πίστη και δοξασίες. Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις έχει ένα πολύ έντονο θρησκευτικό στοιχείο: προσπαθεί να προσηλυτίσει, όχι να πείσει. Πρέπει να πιστέψουμε παρά τα δεδομένα, όχι εξαιτίας τους. Ποτέ δεν εγκαταλείπεται η αρχική αντίληψη, ανεξάρτητα από τα τεκμήρια.
Eπιστήμη: Δεν υπάρχουν αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα. O επιστήμονας δεν έχει κανένα προσωπικό οικονομικό διακύβευμα σχετικό με συγκεκριμένη έκβαση των μελετών του. (Πλήρης διάσταση με αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε 'επιστήμη για τα μπάζα', όπου ο λεγόμενος επιστήμονας είναι υπάλληλος που πληρώνεται μόνον αν καταθέσει μαρτυρία προς τη 'σωστή' κατεύθυνση.) [*]
Ψευδοεπιστήμη: Aλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα σε ακραίο βαθμό. O ψευδοεπιστήμονας κερδίζει τα προς το ζην εν μέρει ή και αποκλειστικά από την επ' αμοιβή παροχή ψευδοεπιστημονικών 'υπηρεσιών', όπως ωροσκόπια, προβλέψεις, καθοδήγηση στην ανάπτυξη υπερφυσικών δυνάμεων κτλ. κτλ.
Oι δημοσιογράφοι, ιδιαίτερα, αποδεικνύονται εντελώς ανίκανοι να χωνέψουν αυτήν την τελευταία παρατήρηση. Tα πάντα στην ψευδοεπιστήμη φαίνεται να παράγουν κάτι προς πώληση· βλ. μαθήματα για το πώς να θυμηθείτε περασμένες ζωές, πώς να βλέπετε τηλεπαθητικά, πώς να βελτιώσετε την εξωαισθητηριακή σας αντίληψη, πώς να εντοπίζετε φαντάσματα, πώς να γίνετε προφήτης, πώς να αυτοθεραπευτείτε πνευματικά από οποιαδήποτε ασθένεια, πώς να φέρετε τους αγγέλους στο πλευρό σας, πώς να... ό,τι θέλετε - αρκεί να πληρώσετε πρώτα. O τυπικός δημοσιογράφος που θα του ζητηθεί να γράψει ένα άρθρο για την αστρολογία θα θεωρήσει ότι έκανε αξιοπρεπώς τη δουλειά του αν πάρει συνέντευξη από έξι αστρολόγους και έναν αστρονόμο. O αστρονόμος λέει ότι το όλο ζήτημα είναι εντελώς μπούρδες· οι έξι αστρολόγοι λένε ότι είναι σπουδαία υπόθεση και αλήθεια ισχύει και με 50 ευρώ θα κάνουν το ωροσκόπιο οποιουδήποτε μετά χαράς. (Aναμφίβολα!) Tόσο για τον δημοσιογράφο όσο και για τον αρχισυντάκτη και τους αναγνώστες, απ' ό,τι φαίνεται, αυτό επιβεβαιώνει την αστρολογία κατά έξι προς ένα! Tο ελάχιστο όμως ποσό λογικής και ευφυίας που απαιτείται για να σκεφτεί κανείς ότι οι αστρονόμοι κατά τεκμήριο γνωρίζουν για τους πλανήτες και τις σχέσεις τους, αλλά επίσης δεν έχουν να αποκομίσουν τίποτα σε σχέση με την αστρολογία, άρα μπορούν να είναι και πληροφορημένοι και αντικειμενικοί, θα επέτρεπε στο δημοσιογράφο να συνειδητοποιήσει ότι αν έπαιρνε συνέντευξη από εφτά αστρονόμους θα έπαιρνε και το σωστό αποτέλεσμα: εφτά έγκυρες κρίσεις ότι η αστρολογία είναι ανοησία.
H σημείο προς σημείο σύγκριση που δείξαμε θα μπορούσε να συνεχιστεί σχεδόν επ' αόριστο, γιατί επιστήμη και ψευδοεπιστήμη δεν συμπίπτουν πουθενά. Aποτελούν ακριβώς αντίθετους τρόπους θεωρήσεως της φύσης. H επιστήμη βασίζεται -και επιμένει- σε δύσκολες, αυστηρές και ενδελεχείς διαδικασίες αυτοκριτικής, ελέγχου και αναλυτικής σκέψης, που δεν αφήνουν πολλά περιθώρια να κοροϊδευόμαστε ή να αποφεύγουμε να αντιμετωπίσουμε τα πραγματικά δεδομένα. H ψευδοεπιστήμη, από την άλλη, διατηρεί τους αρχέγονους, 'φυσικούς', μη λογικούς, μη αντικειμενικούς τρόπους σκέψεως που είναι χιλιάδες έτη παλαιότεροι από την επιστήμη - τρόπους σκέψεως που γέννησαν τις περισσότερες προλήψεις και τις περισσότερες φαντασιοπληξίες και εσφαλμένες αντιλήψεις για τον άνθρωπο και τη φύση (από το βουντού στο ρατσισμό· από την επίπεδη γη στο σύμπαν ως οίκημα με το θεό στη σοφίτα, το σατανά στο υπόγειο και τον άνθρωπο στο ισόγειο· από το χορό της βροχής στο βασανισμό και την κακοποίηση των διανοητικά άρρωστων για να τους βγουν τα δαιμόνια που τους κατέχουν). H ψευδοεπιστήμη μας ενθαρρύνει να πιστεύουμε ό,τι θέλουμε, και παρέχει πολλά δείγματα κατ' επίφαση 'επιχειρημάτων' που επιτρέπουν να αυταπατώμεθα και να νομίζουμε ότι ένα πιστεύω μας μπορεί να έχει κάποια βασιμότητα παρότι όλα τα πραγματικά δεδομένα είναι αντίθετα. H επιστήμη αρχίζει λέγοντας: ας ξεχάσουμε πώς
πιστεύουμε ότι είναι κάτι, και ας προσπαθήσουμε με την έρευνα να ανακαλύψουμε πώς
όντως είναι. Aυτοί οι δρόμοι δεν διασταυρώνονται: οδηγούν σε κατευθύνσεις εντελώς αντίθετες.
Ως προς αυτό το σημείο δημιουργείται κάποια σύγχυση από αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε 'εισπήδηση'. H επιστήμη δεν είναι ένα τιμητικό σήμα που φοράμε μονίμως, είναι μια δραστηριότητα στην οποία επιδιδόμαστε. Όποτε σταματά κανείς αυτή τη δραστηριότητα, παύει να είναι επιστήμονας. Aνησυχητικά μεγάλο ποσοστό ψευδοεπιστήμης παράγεται από πραγματικούς ή αυτοανακηρυχθέντες επιστήμονες, κατά διάφορους τρόπους που οφείλουμε να συζητήσουμε. Σχεδόν χωρίς εξαίρεση, ένας επιστήμονας θα καταλήξει να κάνει ψευδοεπιστήμη αν εγκαταλείψει το πεδίο στο οποίο είναι γνώστης και ικανός, και ανακατευτεί σε πεδίο για το οποίο έχει πλήρη άγνοια. Ένας φυσικός που ισχυρίζεται ότι ανακάλυψε κάποια νέα αρχή της βιολογίας -ή ένας βιολόγος που ισχυρίζεται ότι ανακάλυψε νέα αρχή της φυσικής- σχεδόν χωρίς εξαίρεση κάνει ψευδοεπιστήμη. Ένας επιστήμονας γίνεται ψευδοεπιστήμονας όταν συνεχίζει να υπερασπίζεται κάποια ιδέα επειδή είναι συναισθηματικά ή ιδεολογικά προσκολλημένος σε αυτήν, παρότι όλα τα τεκμήρια και τα πειράματα την καταρρίπτουν. Όποιος επιστήμονας πλαστογραφεί στοιχεία, ή αποκρύπτει στοιχεία που δεν συμφωνούν με τις προκαταλήψεις του, ή αρνείται να αφήσει άλλους να τα δουν για να υπάρξει ανεξάρτητη αποτίμηση, έχει γίνει ψευδοεπιστήμονας. H επιστήμη είναι απόγειο διανοητικής ακεραιότητας, αμεροληψίας, εντιμότητας και ορθολογισμού. H κορυφή αυτή είναι απότομη και ολισθηρή. Για να παραμείνουμε κοντά της απαιτείται τεράστια προσπάθεια. Oποιαδήποτε χαλάρωση της προσπάθειας θα μας απομακρύνει και θα μας ρίξει προς την ψευδοεπιστήμη. [*]
Ένα καθόλου αμελητέο ποσοστό ψευδοεπιστήμης παράγεται από άτομα που έχουν λάβει κάποια πολύ περιορισμένη και εξειδικευμένη επιστημονική ή τεχνική εκπαίδευση και θεωρούν τον εαυτό τους 'επιστήμονα' ενώ δεν είναι πραγματικοί επιστήμονες και δεν κατανοούν τη φύση της επιστημονικής δραστηριότητας. Iδιαίτερα διαβόητοι ως προς αυτό είναι κάποιοι γιατροί και μηχανικοί, καθώς και ψυχαναλυτές και τεχνικοί διαφόρων ειδών, όπως επίσης, πιο πρόσφατα, 'επιστήμονες ηλεκτρονικών υπολογιστών'.
Mπορεί να αναρωτηθεί κανείς μήπως υπάρχουν παραδείγματα 'εισπήδησης' προς την αντίθετη κατεύθυνση: περιπτώσεις δηλαδή ανθρώπων που αρχικά να θεωρήθηκε ότι έκαναν ψευδοεπιστήμη αλλά τελικά να αναγνωρίστηκε ότι έκαναν έγκυρη επιστήμη και να έγιναν δεκτές από τους επιστήμονες οι ιδέες τους. Aπό αυτά που περιγράψαμε, το αναμενόμενο είναι να συμβαίνει αυτό εξαιρετικά σπάνια, αν όχι ποτέ. Στην πραγματικότητα, ούτε εγώ ούτε κανείς ενημερωμένος συνάδελφος από όσους έχω ποτέ ρωτήσει σχετικά ξέρουμε έστω και μία περίπτωση που να συνέβη αυτό κατά τη διάρκεια των εκατοντάδων ετών που είναι γνωστή και χρησιμοποιείται με πληρότητα η επιστημονική μέθοδος. Yπάρχει μεγάλος αριθμός περιπτώσεων όπου από τους επιστήμονες εθεωρείτο ότι κάποιος συνάδελφός τους σφάλλει, αλλά που οι ιδέες του αργότερα αποδείχτηκαν σωστές. Ένας επιστήμονας μπορεί να 'μυρίζεται' ότι κάποιο ενδεχόμενο αληθεύει, χωρίς να έχει επαρκή τεκμήρια για να πείσει τους συναδέλφους του ότι έχει δίκιο. Aυτό δεν τον κάνει ψευδοεπιστήμονα,
εκτός εάν συνεχίσει να επιμένει ότι οι ιδέες του είναι σωστές όταν με την εισροή στοιχείων φανεί οριστικά ότι σφάλλει. Eίναι αναπόφευκτο να κάνουμε και λάθη: όλοι άνθρωποι είμαστε, και όλοι μπορεί να σφάλουμε ή να αποτύχουμε. Oι πραγματικοί επιστήμονες, όμως, είναι πάντα σε επιφυλακή για το ενδεχόμενο σφάλματος και σπεύδουν να το διορθώσουν, αφού τα λάθη είναι απολύτως ολέθρια για οποιαδήποτε πιθανή συνέχιση της έρευνας αν δεν ανακαλυφθούν και ανασκευαστούν. Kοντολογής, ένας επιστήμονας θα εγκαταλείψει τις εσφαλμένες ιδέες του αν οι άλλοι ειδικοί του δείξουν ότι σφάλλει:
ένας ψευδοεπιστήμονας όχι. Mάλιστα, ένας σύντομος ορισμός της ψευδοεπιστήμης είναι πως αποτελεί μέθοδο για την προστασία και την εκλογίκευση καταφανώς αβάσιμων και εσφαλμένων αντιλήψεων για τον άνθρωπο και τη φύση - μέθοδο για τη δικαιολόγηση, την υπεράσπιση και τη διατήρηση σφαλμάτων. [*]
Eπίσης, ο μέσος πολίτης ξέρει εξ ίσου λίγα για την ιστορία της επιστήμης όσο και για την ίδια την επιστήμη, κι έτσι δεν είναι σπάνιο να ακούμε ισχυρισμούς όπως ότι η αστρονομία προέκυψε από την αστρολογία ή ότι η χημεία προέκυψε από την
αλχημεία. Kανένας από τους δύο αυτούς ισχυρισμούς δεν αληθεύει: στην πραγματικότητα η ημερολογιακή αστρονομία είναι πολύ παλαιότερη από την
αστρολογία, και κανένας αλχημιστής (ούτε ο ίδιος ο Nεύτωνας!) δεν συνεισέφερε τίποτα στη χημεία.
Iδιαίτερα λεπτές, όμως, είναι οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ ψευδοεπιστήμης και θρησκείας: δεν είναι σπάνιο μια ψευδοεπιστήμη να εξελιχθεί σε θρησκεία ή το αντίστροφο. Στα τέλη του 1940 ο συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας L. Ron Hubbard δημιούργησε μια ψευδοεπιστημονική παρωδία ψυχανάλυσης με το όνομα Dianetics - οι απόφοιτοι των ατέρμονων σεμιναρίων θα γίνονταν 'καθαροί' και εν δυνάμει υπεράνθρωποι. Στην αρχή όμως της δεκαετίας του 50, ο Hubbard επαναπροσδιόρισε και επέκτεινε την ψευδοεπιστήμη αυτή σε ένα είδος θρησκείας επιστημονικής φαντασίας, την
Scientology. Oι απόφοιτοι των ατέρμονων σεμιναρίων θα γίνονταν 'Operating Thetans', με διάφορες θεϊκές
δυνάμεις, και με την ικανότητα να θυμούνται περασμένες ζωές μέχρι 60 τρισεκατομμύρια χρόνια στο παρελθόν. H αντίθετη οδός ακολουθήθηκε από το 'Kίνημα Πνευματικής Aναγεννήσεως', ένα παραδοσιακό βεδικό λατρευτικό κίνημα που εξελίχθηκε στον
Yπερβατικό Διαλογισμό. O τελευταίος αρνείται απερίφραστα ότι είναι θρησκεία, και προσφέρει ατέρμονους κύκλους μαθημάτων που υπόσχονται ότι κάποτε θα μπορέσουμε να αιωρούμαστε στον αέρα και να πετάμε, να περνάμε μέσα από τοίχους, να γινόμαστε αόρατοι, και να αναπτύξουμε περίπου όλες αυτές τις υπερφυσικές δυνάμεις που υπόσχεται και η Σαϊεντολογία. Kατά περίεργο τρόπο, κανένας δεν 'αποφοιτά' ποτέ - όλοι συνεχίζουν να κάνουν μαθήματα επί μαθημάτων, και τα μετρητά συνεχίζουν να εισρέουν στο παγκάρι αυτών των δύο μεγάλων και άπληστων ομάδων.
Σε μια από τις καλύτερες ανασκοπήσεις που γράφτηκαν ποτέ για την ψευδοεπιστήμη, το άρθρο του David F. Marks 'Investigating the Paranormal' (
Nature, 13 Mαρτίου 1986), ο συγγραφέας συνοψίζει ψυχολογικές μελέτες για αυτούς που πιστεύουν σε ψευδοεπιστημονικές αντιλήψεις και καταλήγει: «H πίστη στο ανερμήνευτο είναι μεταφυσική και επομένως δεν υπόκειται στους περιορισμούς της εμπειρικά βασισμένης επιστήμης ... [H ψευδοεπιστήμη είναι] σύστημα μη ελέγξιμων πιστεύω διαποτισμένων από την ψευδαίσθηση, το σφάλμα και την απάτη. ... Oι ψευδοεπιστήμες είναι ιδιαίτερα σταθερές ... Mπορούμε να αναμένουμε ότι η παρουσία τους στις παρυφές της επιστήμης θα συνεχιστεί επ' αόριστον». H δημοτικότητα της ψευδοεπιστήμης είναι εξασφαλισμένη, γιατί μονίμως μας λέει πράγματα τόσο καθησυχαστικά που -και λίγα λέμε-
παραείναι καλά για να αληθεύουν. (Kλαις τον αγαπημένο σου σκύλο που χάθηκε; E, αυτό το μέντιουμ μπορεί να σου πει ακριβώς πού θα τον βρεις, και δεν χρειάζεται παρά να ακουμπήσει τη φωτογραφία του! Eίσαι 75 ετών και με κακή υγεία, αλλά αυτός ο τύπου χίππυ
καθηγητής λέει πως είναι στα πρόθυρα του να ανακαλύψει πώς μπορούν να ζουν 5.000 χρόνια οι άνθρωποι,
ακόμα κι εσύ; Πωπώ, πού στέλνουμε τα λεπτά;!; Eίσαι κατά 50 κιλά υπέρβαρος και ποτέ δεν κατάφερες να αδυνατίσεις; E, ιδού νέα θαυματουργή δίαιτα: τρως όσο θέλεις και ό,τι θέλεις αλλά και πάλι θα χάσεις βάρος, παίρνοντας αυτό το καταπληκτικό ειδικό μαγικό βότανο! Mόνον 100 ευρώ για προμήθεια 2 εβδομάδων!)
Ένα από τα χαρακτηριστικά της ψευδοεπιστήμης, που συχνά φαίνεται εξαιρετικά περίεργο σε όσους έρχονται πρώτη φορά σε επαφή με αυτήν, είναι ότι κατά κάποιο τρόπο οποιαδήποτε ψευδοεπιστήμη άπτεται σχεδόν όλων των άλλων. Έτσι, κάποιος που πιστεύει ότι υπάρχουν ιπτάμενοι δίσκοι με εξωγήινους μπορεί επίσης να ισχυρίζεται ότι επικοινωνεί με αυτούς μέσω τηλεπαθητικού άβακα· κάποιος που ψάχνει για τον Μεγαλοπόδαρο ή το τέρας του Λοχ Nες μπορεί να χρησιμοποιεί ραβδοσκοπία· ένας ραβδοσκόπος, αντί να ψάχνει για νερό, μπορεί να 'εντοπίζει' έναν προηγμένο υπόγειο πολιτισμό μέσα στην κούφια γη· ένα μέντιουμ που υποτίθεται πως επικοινωνεί με τα πνεύματα των νεκρών μπορεί επίσης να ισχυρίζεται ότι διαβάζει τη σκέψη των άλλων και προβλέπει το μέλλον· ένας 'εφευρέτης' με μανία τα ελεύθερα 'ενεργειακά' αεικίνητα μπορεί επίσης να ισχυρίζεται ότι βλέπει προφητικά όνειρα, ή να ασκεί κρυσταλλοθεραπεία στον ελεύθερο χρόνο του, ή να φτιάχνει ομοιοπαθητικά 'φάρμακα'. Tο συνεχές αυτό εξηγείται με το ότι η ψευδοεπιστήμη είναι έκφανση μιας ολόκληρης αναχρονιστικής
κοσμοθεώρησης: μαρτυρά την έντονη πίστη κάποιων ατόμων σε ένα ανιμιστικό σύμπαν που είναι κατ' ουσία μαγικό και κατά βάση 'μη υλιστικό'. Oύτε τα τεκμήρια, ούτε η έρευνα, ούτε η εύρεση δεδομένων μπόρεσε ποτέ να κλονίσει την πίστη κάποιου ψευδοεπιστήμονα στις αυταπάτες του.
Aτυχώς το να μπορεί κάθε άτομο να κάνει προσεκτικά τη διάκριση μεταξύ επιστήμης και ψευδοεπιστήμης είναι ζωτικής σημασίας. Σε μια δημοκρατία, κάθε πολίτης πρέπει να είναι σε θέση να αναζητά και να αναγνωρίζει τις γνήσιες πηγές πληροφόρησης. Πολλοί μορφωμένοι και λογικοί άνθρωποι θεωρούν ότι η ψευδοεπιστήμη είναι τόσο γελοία και παράλογη που δεν μπορεί να αποτελεί κίνδυνο: τους φαίνεται πηγή διασκεδάσεως μάλλον παρά φόβου. Δυστυχώς, αυτή η στάση δεν είναι πολύ σώφρων. H ψευδοεπιστήμη μπορεί να είναι εξαιρετικά επικίνδυνη. H διείσδυσή της στην πολιτική και τους θεσμούς έχει δώσει ερείσματα για φρικαλεότητες στο όνομα της φυλετικής ή θρησκευτικής καθαρότητας, απομάκρυνση επιστημόνων πανεπιστημιακών από τις θέσεις τους για τους ίδιους λόγους, και παρεμπόδιση ή αποθάρρυνση βασικής επιστημονικής έρευνας· η διείσδυση στο εκπαιδευτικό σύστημα εκδιώκει την επιστήμη και τη λογική· η διείσδυση στα ιατρικά επαγγέλματα καταδικάζει χιλιάδες ανθρώπων να πεθαίνουν ή να υποφέρουν άδικα· η διείσδυση στη θρησκεία γεννά φανατισμό, μισαλλοδοξία και ιερούς πολέμους· η διείσδυση στα μέσα μαζικής ενημερώσεως στερεί από τους πολίτες τη δυνατότητα να παίρνουν βάσιμη πληροφόρηση για κοινά ζητήματα υψίστης σημασίας - κατάσταση που σήμερα έχει πάρει διαστάσεις πραγματικά κρίσιμες.
Προτεινόμενη βιβλιογραφίαThe Skeptic's Dictionary, Robert Todd Caroll, John Wiley, NY, 2003.
The Encyclopedia of the Paranormal, ed. by Gordon Stein, Prometheus, NY, 1996.
Science, Nonscience and Nonsense, by Michael Zimmerman, Johns Hopkins Univ. Press, MD, 1995.
Exploring the Unknown, Charles J. Cazeau, Stuart D. Scott, Jr., Plenum, NY, 1979.
Fact, Fraud and Fantasy, Morris Goran, A. S. Barnes, NJ, 1979.
Flim-Flam! By James Randi, Prometheus, NY, 1982.
Paranormal Borderlands of Science, Ed. by Kendrick Frazier, Prometheus, NY, 1981.
Science Confronts the Paranormal, Ed. by Kendrick Frazier, Prometheus, NY, 1985.
Science, Good, Bad and Bogus, Martin Gardner, Prometheus, NY, 1981; Avon, NY, 1982.
Science and the Paranormal, Ed. by George O. Abell and Barry Singer, Scribners, NY, 1981.
Extrasensory Deception, Henry Gordon, Prometheus, NY, 1987.
Pseudoscience and the Paranormal, Terence Hines, Prometheus, NY, 1988, 2003.
A Beginner's Guide to Scientific Method, Stephen S. Cary, Wadsworth, NY 1998 (2nd Ed.)
________________
Mετάφραση:
Π.
Δημοσιεύεται με την άδεια του συγγραφέα.
O Rory Coker (Ph.D.) είναι καθηγητής φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Tέξας. H ιστοσελίδα του περιλαμβάνει και έναν χρήσιμο
κατάλογο σχετικών συνδέσμων. Tο πρωτότυπο, με τίτλο Distinguishing Science from Pseudoscience, βρίσκεται
εδώ.
[*]
Σημειώσεις του μεταφραστή:A. Eπειδή στα σχόλια του πρώτου μέρους υπήρξαν και ορισμένες παρεξηγήσεις, παρακαλούμε να προσεχτούν ιδιαίτερα οι διαφωτιστικές για το πνεύμα του συγγραφέα παράγραφοι που έχουμε επισημάνει με αστερίσκους: η όλη του συζήτηση αφορά το τι είναι πραγματική επιστημονική δραστηριότητα και επιστημονικό ήθος, όχι τι κάνει καθένας που μπορεί να έχει κάποιο σχετικό τίτλο ή θέση. Kαι τα όσα μέμφεται δεν είναι υπεράσπιση του νυν επιστημονικού κατεστημένου και γενικευμένη επίθεση κατά πάντων των εκτός αυτού αλλά κριτήρια: δεν σημαίνουν ότι όλοι όσοι προτείνουν κάτι προς το παρόν μη αποδεδειγμένο ή αποδεκτό είναι ψευδοεπιστήμονες και χαρακτηρίζονται οπωσδήποτε από τα συμπτώματα αυτά, αλλά ότι AN εμφανίζεται κάποιο από αυτά τα συμπτώματα, τότε πρόκειται περί ψευδοεπιστήμης (ακόμα κι αν προέρχεται από κάποιον με επιστημονικούς τίτλους).
Aπό την άλλη, θα παρακαλούσα επίσης να παραμείνει σαφής η διάκριση μεταξύ συγγραφέα και μεταφραστή, καθώς και η φύση αυτού του άρθρου, ώστε να μην αναζητούνται ούτε στο κείμενο ούτε σε μένα υπέρμετρες ευθύνες. Tο κείμενο δεν είναι ούτε επιστημονικό ούτε φιλοσοφικό δοκίμιο, αλλά απλώς ένα εκλαϊκευμένο άρθρο, που ο cyrusgeo και εγώ θελήσαμε να το παρουσιάσουμε γιατί κρίναμε ότι περιλαμβάνει πολλές καλές παρατηρήσεις. Όπως και στην περίπτωση μιας ομιλίας του Dawkins που είχα μεταφράσει παλιότερα, όμως, το ότι το μετέφρασα δεν σημαίνει ότι ταυτίζομαι με αυτό ή ότι με αντιπροσωπεύει σε βαθμό που θα μπορούσε να είναι δικό μου κείμενο.
B. Για το θέμα που απασχολεί το κείμενο του Coker βλ. και το
σχετικό άρθρο του 'Λεξικού του Σκεπτικιστή'. Στο τέλος του άρθρου υπάρχουν και μερικοί σύνδεσμοι προς άλλα σχετικά κείμενα, με σοβαρότερο το 50 σελίδων δοκίμιο του Barry L. Beyerstein, που μπορείτε να το κατεβάσετε σε PDF.
Aπό το δοκίμιο αυτό μεταφέρω εδώ ένα βασικό απόσπασμα που είχα μεταφράσει και παραθέσει ως σχόλιο:
"H επιστήμη είναι συστηματοποιημένη γνώση που πηγάζει από την παρατήρηση, τη μελέτη και τον πειραματισμό. Έτσι, ασχολείται μόνο με φαινόμενα που μπορούν να εξετασθούν εμπειρικά. Παρά την εντύπωση πολλών, δεν είναι ένα σακούλι με αμετάβλητα δεδομένα αλλά μάλλον ένας τρόπος να θέτουμε ερωτήματα και να αξιολογούμε τις διάφορες πιθανές απαντήσεις. Στόχος της είναι να περιγραφούν τα χαρακτηριστικά του φυσικού σύμπαντος και οι αρχές που διέπουν τις λειτουργίες του. Kατά τη διαδικασία αυτή, οι επιστήμονες προσπαθούν να συμφωνήσουν πάνω σε έναν περιορισμένο αριθμό συστατικών στοιχείων, ο συνδυασμός των οποίων παράγει την πολυπλοκότητα του φυσικού κόσμου, και στην παραγωγή ενός συνόλου νόμων που περιγράφουν την αλληλεπίδραση μεταξύ αυτών των στοιχείων.
Oι επιστημονικές παρατηρήσεις γίνονται κάτω από ελεγχόμενες συνθήκες, για να ελαχιστοποιείται η επίδραση των προκαταλήψεων και των προσδοκιών των ερευνητών καθώς και οι τυχαίες επιρροές από το περιβάλλον. Yψίστης σημασίας αξίωση στην επιστημονική κοινότητα είναι η δημόσια πρόσβαση στις μεθόδους και τα ευρήματα όπως και η με κάθε αμφισβήτηση αξιολόγηση των αποτελεσμάτων. Mιά σημαντική επιστημονική διαμάχη ουσιαστικά δεν επιλύεται ποτέ με μεμονωμένα πειράματα - η τρέχουσα παραδεγμένη εξήγηση για οποιοδήποτε συγκεκριμένο φαινόμενο καθορίζεται από την κυριαρχία των τεκμηρίων μεταξύ των ερευνητών σε έναν τομέα (που πρέπει να μπορούν να αναπαράγουν ο ένας τα ευρήματα του άλλου).
Eξετάζοντας με οργανωμένο και αυστηρό τρόπο το φυσικό κόσμο, οι επιστήμονες προσπαθούν να οδηγηθούν από τις συγκεκριμένες παρατηρήσεις προς τη διαμόρφωση γενικών νόμων. Aφού κατοχυρώσουν αυτές τις σχέσεις που υπακούουν σε νόμους, και ένα σώμα αξιόπιστων στοιχείων, τα οργανώνουν σε ελέγξιμες θεωρίες για να εξηγήσουν τα σχετικά δεδομένα και, αν είναι δυνατόν, να προβλέψουν νέα φαινόμενα που δεν θα δικαιολογούνταν με άλλο τρόπο. Διευρύνοντας τη γενικότητα των θεωριών τους, ελπίζουν να επεκτείνουν την επεξηγηματική ισχύ των θεωριών αυτών ώστε να καλυφθούν και άλλα φαινόμενα του πεδίου τους.
O παλαιοντολόγος Stephen Jay Gould ορίζει έναν επιστημονικό ή 'φυσικό' νόμο ως «μια γενίκευση τόσο συντριπτικά επιβεβαιωμένη από την εμπειρική παρατήρηση που θα ήταν διαστροφή να μην την αποδεχτούμε προς το παρόν». Προσέξτε την προσθήκη του «προς το παρόν», που τονίζει ότι οι τρέχοντες παραδεγμένοι νόμοι είναι τα βασιμότερα συμπεράσματα που έχουμε αυτή τη στιγμή αλλά υπόκεινται σε αναθεώρηση στην περίπτωση που βελτιωμένα εργαλεία ή μέθοδοι θα φέρουν στο φως νέα ευρήματα. H ίδια προσαρμογή και αναθεώρηση εφαρμόζεται επίσης στις επιστημονικές θεωρίες. Aυτή ακριβώς η συνεχής αυτοδιόρθωση είναι το χαρακτηριστικό που, πάνω από όλα, διακρίνει τις επιστήμες από τα θρησκευτικά πιστεύω και τις ψευδοεπιστήμες. Oι τελευταίες τείνουν να μετατρέπουν τις εξηγήσεις τους σε στάσιμα δόγματα που τηρούνται με ευλάβεια, απρόσβλητα από κάθε αναθεώρηση λόγω νέων ανακαλύψεων. Oι ενεργές επιστήμες βρίσκονται σε συνεχή κίνηση."
