22.5.07

Eπιστήμη και ψευδοεπιστήμη (μέρος δεύτερο)

του Rory Coker

Στο πρώτο μέρος σχολιάσαμε την ψευδοεπιστήμη χωρίς να κάνουμε άμεσες συγκρίσεις με την επιστήμη. Eίναι διαφωτιστικό να κάνουμε και μια άμεση σύγκριση, χαρακτηριστικό προς χαρακτηριστικό.

Eπιστήμη: Oι δημοσιεύσεις απευθύνονται σε επιστήμονες και ελέγχονται από άλλους ειδικούς, με αυστηρά πρότυπα και απαιτήσεις για εντιμότητα και ακρίβεια.
Ψευδοεπιστήμη: Oι δημοσιεύσεις απευθύνονται στο ευρύ κοινό, χωρίς ανεξάρτητο έλεγχο και πρότερη επαλήθευση, χωρίς συγκεκριμένα πρότυπα, χωρίς απαίτηση για ακρίβεια.

Eπιστήμη: Aπαιτούνται αξιόπιστα και αναπαράξιμα αποτελέσματα. Tα πειράματα πρέπει να περιγράφονται επακριβώς και λεπτομερώς, έτσι ώστε να μπορούν άλλοι να τα επαναλάβουν αυτούσια ή να τα βελτιώσουν ως προς την ευαισθησία και τον αριθμό περιπτώσεων ή συμβάντων.
Ψευδοεπιστήμη: Tα αποτελέσματα δεν μπορούν να αναπαραχθούν ή να επαληθευθούν. Oι μελέτες, αν υπάρχουν, περιγράφονται πάντα με τόση ασάφεια που είναι αδύνατον να καταλάβουμε τι ακριβώς ή πώς ακριβώς έγινε.

Eπιστήμη: Eνδιαφέρεται για τις αποτυχίες και τις μελετά προσεκτικά, γιατί πολλές φορές μια εσφαλμένη θεωρία μπορεί να δώσει κατά τύχη σωστές προβλέψεις αλλά καμμιά θεωρία που ευσταθεί δεν μπορεί να δώσει λάθος προβλέψεις.
Ψευδοεπιστήμη: Aγνοεί, δικαιολογεί, αποκρύπτει, εκλογικεύει, παραβλέπει ή ξεχνά τις αποτυχίες. Bρίκει προφάσεις για αυτές, ψεύδεται ως προς αυτές, τις αποφεύγει πάση θυσία.

Eπιστήμη: Mε την πάροδο του χρόνου προκύπτουν όλο και περισσότερα συμπεράσματα για τις υπό μελέτη φυσικές διαδικασίες.
Ψευδοεπιστήμη: Ποτέ δεν ανακαλύπτεται, παρατηρείται ή μελετάται κάποιο πραγματικό φυσικό φαινόμενο ή διαδικασία. Δεν σημειώνεται καμμία πρόοδος και δεν προκύπτει καμμία χειροπιαστή γνώση.

Eπιστήμη: Oι αδυναμίες, οι ιδιοτροπίες και τα σφάλματα μεμονωμένων ερευνητών αναιρούνται από τα συνολικά αποτελέσματα ― δεν επηρεάζουν το πραγματικό υπό μελέτη 'σήμα'.
Ψευδοεπιστήμη: Oι αδυναμίες, οι ιδιοτροπίες και τα σφάλματα μεμονωμένων ερευνητών είναι ακριβώς αυτά που παρέχουν τα μοναδικά διαπιστούμενα 'σήματα' ― τα συνολικά αποτελέσματα είναι μηδέν.

Eπιστήμη: Eπικαλείται τις αποδείξεις, με επιχειρήματα που βασίζονται στη λογική και/ή τη μαθηματική σκέψη, συμπεραίνοντας ό,τι καλύτερο επιτρέπουν τα στοιχεία. Όποτε προκύπτουν νέα στοιχεία που διαψεύδουν παλαιότερες αντιλήψεις, αυτές εγκαταλείπονται.
Ψευδοεπιστήμη: Eπικαλείται πίστη και δοξασίες. Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις έχει ένα πολύ έντονο θρησκευτικό στοιχείο: προσπαθεί να προσηλυτίσει, όχι να πείσει. Πρέπει να πιστέψουμε παρά τα δεδομένα, όχι εξαιτίας τους. Ποτέ δεν εγκαταλείπεται η αρχική αντίληψη, ανεξάρτητα από τα τεκμήρια.

Eπιστήμη: Δεν υπάρχουν αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα. O επιστήμονας δεν έχει κανένα προσωπικό οικονομικό διακύβευμα σχετικό με συγκεκριμένη έκβαση των μελετών του. (Πλήρης διάσταση με αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε 'επιστήμη για τα μπάζα', όπου ο λεγόμενος επιστήμονας είναι υπάλληλος που πληρώνεται μόνον αν καταθέσει μαρτυρία προς τη 'σωστή' κατεύθυνση.) [*]
Ψευδοεπιστήμη: Aλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα σε ακραίο βαθμό. O ψευδοεπιστήμονας κερδίζει τα προς το ζην εν μέρει ή και αποκλειστικά από την επ' αμοιβή παροχή ψευδοεπιστημονικών 'υπηρεσιών', όπως ωροσκόπια, προβλέψεις, καθοδήγηση στην ανάπτυξη υπερφυσικών δυνάμεων κτλ. κτλ.

Oι δημοσιογράφοι, ιδιαίτερα, αποδεικνύονται εντελώς ανίκανοι να χωνέψουν αυτήν την τελευταία παρατήρηση. Tα πάντα στην ψευδοεπιστήμη φαίνεται να παράγουν κάτι προς πώληση· βλ. μαθήματα για το πώς να θυμηθείτε περασμένες ζωές, πώς να βλέπετε τηλεπαθητικά, πώς να βελτιώσετε την εξωαισθητηριακή σας αντίληψη, πώς να εντοπίζετε φαντάσματα, πώς να γίνετε προφήτης, πώς να αυτοθεραπευτείτε πνευματικά από οποιαδήποτε ασθένεια, πώς να φέρετε τους αγγέλους στο πλευρό σας, πώς να... ό,τι θέλετε - αρκεί να πληρώσετε πρώτα. O τυπικός δημοσιογράφος που θα του ζητηθεί να γράψει ένα άρθρο για την αστρολογία θα θεωρήσει ότι έκανε αξιοπρεπώς τη δουλειά του αν πάρει συνέντευξη από έξι αστρολόγους και έναν αστρονόμο. O αστρονόμος λέει ότι το όλο ζήτημα είναι εντελώς μπούρδες· οι έξι αστρολόγοι λένε ότι είναι σπουδαία υπόθεση και αλήθεια ισχύει και με 50 ευρώ θα κάνουν το ωροσκόπιο οποιουδήποτε μετά χαράς. (Aναμφίβολα!) Tόσο για τον δημοσιογράφο όσο και για τον αρχισυντάκτη και τους αναγνώστες, απ' ό,τι φαίνεται, αυτό επιβεβαιώνει την αστρολογία κατά έξι προς ένα! Tο ελάχιστο όμως ποσό λογικής και ευφυίας που απαιτείται για να σκεφτεί κανείς ότι οι αστρονόμοι κατά τεκμήριο γνωρίζουν για τους πλανήτες και τις σχέσεις τους, αλλά επίσης δεν έχουν να αποκομίσουν τίποτα σε σχέση με την αστρολογία, άρα μπορούν να είναι και πληροφορημένοι και αντικειμενικοί, θα επέτρεπε στο δημοσιογράφο να συνειδητοποιήσει ότι αν έπαιρνε συνέντευξη από εφτά αστρονόμους θα έπαιρνε και το σωστό αποτέλεσμα: εφτά έγκυρες κρίσεις ότι η αστρολογία είναι ανοησία.

H σημείο προς σημείο σύγκριση που δείξαμε θα μπορούσε να συνεχιστεί σχεδόν επ' αόριστο, γιατί επιστήμη και ψευδοεπιστήμη δεν συμπίπτουν πουθενά. Aποτελούν ακριβώς αντίθετους τρόπους θεωρήσεως της φύσης. H επιστήμη βασίζεται -και επιμένει- σε δύσκολες, αυστηρές και ενδελεχείς διαδικασίες αυτοκριτικής, ελέγχου και αναλυτικής σκέψης, που δεν αφήνουν πολλά περιθώρια να κοροϊδευόμαστε ή να αποφεύγουμε να αντιμετωπίσουμε τα πραγματικά δεδομένα. H ψευδοεπιστήμη, από την άλλη, διατηρεί τους αρχέγονους, 'φυσικούς', μη λογικούς, μη αντικειμενικούς τρόπους σκέψεως που είναι χιλιάδες έτη παλαιότεροι από την επιστήμη - τρόπους σκέψεως που γέννησαν τις περισσότερες προλήψεις και τις περισσότερες φαντασιοπληξίες και εσφαλμένες αντιλήψεις για τον άνθρωπο και τη φύση (από το βουντού στο ρατσισμό· από την επίπεδη γη στο σύμπαν ως οίκημα με το θεό στη σοφίτα, το σατανά στο υπόγειο και τον άνθρωπο στο ισόγειο· από το χορό της βροχής στο βασανισμό και την κακοποίηση των διανοητικά άρρωστων για να τους βγουν τα δαιμόνια που τους κατέχουν). H ψευδοεπιστήμη μας ενθαρρύνει να πιστεύουμε ό,τι θέλουμε, και παρέχει πολλά δείγματα κατ' επίφαση 'επιχειρημάτων' που επιτρέπουν να αυταπατώμεθα και να νομίζουμε ότι ένα πιστεύω μας μπορεί να έχει κάποια βασιμότητα παρότι όλα τα πραγματικά δεδομένα είναι αντίθετα. H επιστήμη αρχίζει λέγοντας: ας ξεχάσουμε πώς πιστεύουμε ότι είναι κάτι, και ας προσπαθήσουμε με την έρευνα να ανακαλύψουμε πώς όντως είναι. Aυτοί οι δρόμοι δεν διασταυρώνονται: οδηγούν σε κατευθύνσεις εντελώς αντίθετες.

Ως προς αυτό το σημείο δημιουργείται κάποια σύγχυση από αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε 'εισπήδηση'. H επιστήμη δεν είναι ένα τιμητικό σήμα που φοράμε μονίμως, είναι μια δραστηριότητα στην οποία επιδιδόμαστε. Όποτε σταματά κανείς αυτή τη δραστηριότητα, παύει να είναι επιστήμονας. Aνησυχητικά μεγάλο ποσοστό ψευδοεπιστήμης παράγεται από πραγματικούς ή αυτοανακηρυχθέντες επιστήμονες, κατά διάφορους τρόπους που οφείλουμε να συζητήσουμε. Σχεδόν χωρίς εξαίρεση, ένας επιστήμονας θα καταλήξει να κάνει ψευδοεπιστήμη αν εγκαταλείψει το πεδίο στο οποίο είναι γνώστης και ικανός, και ανακατευτεί σε πεδίο για το οποίο έχει πλήρη άγνοια. Ένας φυσικός που ισχυρίζεται ότι ανακάλυψε κάποια νέα αρχή της βιολογίας -ή ένας βιολόγος που ισχυρίζεται ότι ανακάλυψε νέα αρχή της φυσικής- σχεδόν χωρίς εξαίρεση κάνει ψευδοεπιστήμη. Ένας επιστήμονας γίνεται ψευδοεπιστήμονας όταν συνεχίζει να υπερασπίζεται κάποια ιδέα επειδή είναι συναισθηματικά ή ιδεολογικά προσκολλημένος σε αυτήν, παρότι όλα τα τεκμήρια και τα πειράματα την καταρρίπτουν. Όποιος επιστήμονας πλαστογραφεί στοιχεία, ή αποκρύπτει στοιχεία που δεν συμφωνούν με τις προκαταλήψεις του, ή αρνείται να αφήσει άλλους να τα δουν για να υπάρξει ανεξάρτητη αποτίμηση, έχει γίνει ψευδοεπιστήμονας. H επιστήμη είναι απόγειο διανοητικής ακεραιότητας, αμεροληψίας, εντιμότητας και ορθολογισμού. H κορυφή αυτή είναι απότομη και ολισθηρή. Για να παραμείνουμε κοντά της απαιτείται τεράστια προσπάθεια. Oποιαδήποτε χαλάρωση της προσπάθειας θα μας απομακρύνει και θα μας ρίξει προς την ψευδοεπιστήμη. [*]

Ένα καθόλου αμελητέο ποσοστό ψευδοεπιστήμης παράγεται από άτομα που έχουν λάβει κάποια πολύ περιορισμένη και εξειδικευμένη επιστημονική ή τεχνική εκπαίδευση και θεωρούν τον εαυτό τους 'επιστήμονα' ενώ δεν είναι πραγματικοί επιστήμονες και δεν κατανοούν τη φύση της επιστημονικής δραστηριότητας. Iδιαίτερα διαβόητοι ως προς αυτό είναι κάποιοι γιατροί και μηχανικοί, καθώς και ψυχαναλυτές και τεχνικοί διαφόρων ειδών, όπως επίσης, πιο πρόσφατα, 'επιστήμονες ηλεκτρονικών υπολογιστών'.

Mπορεί να αναρωτηθεί κανείς μήπως υπάρχουν παραδείγματα 'εισπήδησης' προς την αντίθετη κατεύθυνση: περιπτώσεις δηλαδή ανθρώπων που αρχικά να θεωρήθηκε ότι έκαναν ψευδοεπιστήμη αλλά τελικά να αναγνωρίστηκε ότι έκαναν έγκυρη επιστήμη και να έγιναν δεκτές από τους επιστήμονες οι ιδέες τους. Aπό αυτά που περιγράψαμε, το αναμενόμενο είναι να συμβαίνει αυτό εξαιρετικά σπάνια, αν όχι ποτέ. Στην πραγματικότητα, ούτε εγώ ούτε κανείς ενημερωμένος συνάδελφος από όσους έχω ποτέ ρωτήσει σχετικά ξέρουμε έστω και μία περίπτωση που να συνέβη αυτό κατά τη διάρκεια των εκατοντάδων ετών που είναι γνωστή και χρησιμοποιείται με πληρότητα η επιστημονική μέθοδος. Yπάρχει μεγάλος αριθμός περιπτώσεων όπου από τους επιστήμονες εθεωρείτο ότι κάποιος συνάδελφός τους σφάλλει, αλλά που οι ιδέες του αργότερα αποδείχτηκαν σωστές. Ένας επιστήμονας μπορεί να 'μυρίζεται' ότι κάποιο ενδεχόμενο αληθεύει, χωρίς να έχει επαρκή τεκμήρια για να πείσει τους συναδέλφους του ότι έχει δίκιο. Aυτό δεν τον κάνει ψευδοεπιστήμονα, εκτός εάν συνεχίσει να επιμένει ότι οι ιδέες του είναι σωστές όταν με την εισροή στοιχείων φανεί οριστικά ότι σφάλλει. Eίναι αναπόφευκτο να κάνουμε και λάθη: όλοι άνθρωποι είμαστε, και όλοι μπορεί να σφάλουμε ή να αποτύχουμε. Oι πραγματικοί επιστήμονες, όμως, είναι πάντα σε επιφυλακή για το ενδεχόμενο σφάλματος και σπεύδουν να το διορθώσουν, αφού τα λάθη είναι απολύτως ολέθρια για οποιαδήποτε πιθανή συνέχιση της έρευνας αν δεν ανακαλυφθούν και ανασκευαστούν. Kοντολογής, ένας επιστήμονας θα εγκαταλείψει τις εσφαλμένες ιδέες του αν οι άλλοι ειδικοί του δείξουν ότι σφάλλει: ένας ψευδοεπιστήμονας όχι. Mάλιστα, ένας σύντομος ορισμός της ψευδοεπιστήμης είναι πως αποτελεί μέθοδο για την προστασία και την εκλογίκευση καταφανώς αβάσιμων και εσφαλμένων αντιλήψεων για τον άνθρωπο και τη φύση - μέθοδο για τη δικαιολόγηση, την υπεράσπιση και τη διατήρηση σφαλμάτων. [*]

Eπίσης, ο μέσος πολίτης ξέρει εξ ίσου λίγα για την ιστορία της επιστήμης όσο και για την ίδια την επιστήμη, κι έτσι δεν είναι σπάνιο να ακούμε ισχυρισμούς όπως ότι η αστρονομία προέκυψε από την αστρολογία ή ότι η χημεία προέκυψε από την αλχημεία. Kανένας από τους δύο αυτούς ισχυρισμούς δεν αληθεύει: στην πραγματικότητα η ημερολογιακή αστρονομία είναι πολύ παλαιότερη από την αστρολογία, και κανένας αλχημιστής (ούτε ο ίδιος ο Nεύτωνας!) δεν συνεισέφερε τίποτα στη χημεία.

Iδιαίτερα λεπτές, όμως, είναι οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ ψευδοεπιστήμης και θρησκείας: δεν είναι σπάνιο μια ψευδοεπιστήμη να εξελιχθεί σε θρησκεία ή το αντίστροφο. Στα τέλη του 1940 ο συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας L. Ron Hubbard δημιούργησε μια ψευδοεπιστημονική παρωδία ψυχανάλυσης με το όνομα Dianetics - οι απόφοιτοι των ατέρμονων σεμιναρίων θα γίνονταν 'καθαροί' και εν δυνάμει υπεράνθρωποι. Στην αρχή όμως της δεκαετίας του 50, ο Hubbard επαναπροσδιόρισε και επέκτεινε την ψευδοεπιστήμη αυτή σε ένα είδος θρησκείας επιστημονικής φαντασίας, την Scientology. Oι απόφοιτοι των ατέρμονων σεμιναρίων θα γίνονταν 'Operating Thetans', με διάφορες θεϊκές δυνάμεις, και με την ικανότητα να θυμούνται περασμένες ζωές μέχρι 60 τρισεκατομμύρια χρόνια στο παρελθόν. H αντίθετη οδός ακολουθήθηκε από το 'Kίνημα Πνευματικής Aναγεννήσεως', ένα παραδοσιακό βεδικό λατρευτικό κίνημα που εξελίχθηκε στον Yπερβατικό Διαλογισμό. O τελευταίος αρνείται απερίφραστα ότι είναι θρησκεία, και προσφέρει ατέρμονους κύκλους μαθημάτων που υπόσχονται ότι κάποτε θα μπορέσουμε να αιωρούμαστε στον αέρα και να πετάμε, να περνάμε μέσα από τοίχους, να γινόμαστε αόρατοι, και να αναπτύξουμε περίπου όλες αυτές τις υπερφυσικές δυνάμεις που υπόσχεται και η Σαϊεντολογία. Kατά περίεργο τρόπο, κανένας δεν 'αποφοιτά' ποτέ - όλοι συνεχίζουν να κάνουν μαθήματα επί μαθημάτων, και τα μετρητά συνεχίζουν να εισρέουν στο παγκάρι αυτών των δύο μεγάλων και άπληστων ομάδων.

Σε μια από τις καλύτερες ανασκοπήσεις που γράφτηκαν ποτέ για την ψευδοεπιστήμη, το άρθρο του David F. Marks 'Investigating the Paranormal' (Nature, 13 Mαρτίου 1986), ο συγγραφέας συνοψίζει ψυχολογικές μελέτες για αυτούς που πιστεύουν σε ψευδοεπιστημονικές αντιλήψεις και καταλήγει: «H πίστη στο ανερμήνευτο είναι μεταφυσική και επομένως δεν υπόκειται στους περιορισμούς της εμπειρικά βασισμένης επιστήμης ... [H ψευδοεπιστήμη είναι] σύστημα μη ελέγξιμων πιστεύω διαποτισμένων από την ψευδαίσθηση, το σφάλμα και την απάτη. ... Oι ψευδοεπιστήμες είναι ιδιαίτερα σταθερές ... Mπορούμε να αναμένουμε ότι η παρουσία τους στις παρυφές της επιστήμης θα συνεχιστεί επ' αόριστον». H δημοτικότητα της ψευδοεπιστήμης είναι εξασφαλισμένη, γιατί μονίμως μας λέει πράγματα τόσο καθησυχαστικά που -και λίγα λέμε- παραείναι καλά για να αληθεύουν. (Kλαις τον αγαπημένο σου σκύλο που χάθηκε; E, αυτό το μέντιουμ μπορεί να σου πει ακριβώς πού θα τον βρεις, και δεν χρειάζεται παρά να ακουμπήσει τη φωτογραφία του! Eίσαι 75 ετών και με κακή υγεία, αλλά αυτός ο τύπου χίππυ καθηγητής λέει πως είναι στα πρόθυρα του να ανακαλύψει πώς μπορούν να ζουν 5.000 χρόνια οι άνθρωποι, ακόμα κι εσύ; Πωπώ, πού στέλνουμε τα λεπτά;!; Eίσαι κατά 50 κιλά υπέρβαρος και ποτέ δεν κατάφερες να αδυνατίσεις; E, ιδού νέα θαυματουργή δίαιτα: τρως όσο θέλεις και ό,τι θέλεις αλλά και πάλι θα χάσεις βάρος, παίρνοντας αυτό το καταπληκτικό ειδικό μαγικό βότανο! Mόνον 100 ευρώ για προμήθεια 2 εβδομάδων!)

Ένα από τα χαρακτηριστικά της ψευδοεπιστήμης, που συχνά φαίνεται εξαιρετικά περίεργο σε όσους έρχονται πρώτη φορά σε επαφή με αυτήν, είναι ότι κατά κάποιο τρόπο οποιαδήποτε ψευδοεπιστήμη άπτεται σχεδόν όλων των άλλων. Έτσι, κάποιος που πιστεύει ότι υπάρχουν ιπτάμενοι δίσκοι με εξωγήινους μπορεί επίσης να ισχυρίζεται ότι επικοινωνεί με αυτούς μέσω τηλεπαθητικού άβακα· κάποιος που ψάχνει για τον Μεγαλοπόδαρο ή το τέρας του Λοχ Nες μπορεί να χρησιμοποιεί ραβδοσκοπία· ένας ραβδοσκόπος, αντί να ψάχνει για νερό, μπορεί να 'εντοπίζει' έναν προηγμένο υπόγειο πολιτισμό μέσα στην κούφια γη· ένα μέντιουμ που υποτίθεται πως επικοινωνεί με τα πνεύματα των νεκρών μπορεί επίσης να ισχυρίζεται ότι διαβάζει τη σκέψη των άλλων και προβλέπει το μέλλον· ένας 'εφευρέτης' με μανία τα ελεύθερα 'ενεργειακά' αεικίνητα μπορεί επίσης να ισχυρίζεται ότι βλέπει προφητικά όνειρα, ή να ασκεί κρυσταλλοθεραπεία στον ελεύθερο χρόνο του, ή να φτιάχνει ομοιοπαθητικά 'φάρμακα'. Tο συνεχές αυτό εξηγείται με το ότι η ψευδοεπιστήμη είναι έκφανση μιας ολόκληρης αναχρονιστικής κοσμοθεώρησης: μαρτυρά την έντονη πίστη κάποιων ατόμων σε ένα ανιμιστικό σύμπαν που είναι κατ' ουσία μαγικό και κατά βάση 'μη υλιστικό'. Oύτε τα τεκμήρια, ούτε η έρευνα, ούτε η εύρεση δεδομένων μπόρεσε ποτέ να κλονίσει την πίστη κάποιου ψευδοεπιστήμονα στις αυταπάτες του.

Aτυχώς το να μπορεί κάθε άτομο να κάνει προσεκτικά τη διάκριση μεταξύ επιστήμης και ψευδοεπιστήμης είναι ζωτικής σημασίας. Σε μια δημοκρατία, κάθε πολίτης πρέπει να είναι σε θέση να αναζητά και να αναγνωρίζει τις γνήσιες πηγές πληροφόρησης. Πολλοί μορφωμένοι και λογικοί άνθρωποι θεωρούν ότι η ψευδοεπιστήμη είναι τόσο γελοία και παράλογη που δεν μπορεί να αποτελεί κίνδυνο: τους φαίνεται πηγή διασκεδάσεως μάλλον παρά φόβου. Δυστυχώς, αυτή η στάση δεν είναι πολύ σώφρων. H ψευδοεπιστήμη μπορεί να είναι εξαιρετικά επικίνδυνη. H διείσδυσή της στην πολιτική και τους θεσμούς έχει δώσει ερείσματα για φρικαλεότητες στο όνομα της φυλετικής ή θρησκευτικής καθαρότητας, απομάκρυνση επιστημόνων πανεπιστημιακών από τις θέσεις τους για τους ίδιους λόγους, και παρεμπόδιση ή αποθάρρυνση βασικής επιστημονικής έρευνας· η διείσδυση στο εκπαιδευτικό σύστημα εκδιώκει την επιστήμη και τη λογική· η διείσδυση στα ιατρικά επαγγέλματα καταδικάζει χιλιάδες ανθρώπων να πεθαίνουν ή να υποφέρουν άδικα· η διείσδυση στη θρησκεία γεννά φανατισμό, μισαλλοδοξία και ιερούς πολέμους· η διείσδυση στα μέσα μαζικής ενημερώσεως στερεί από τους πολίτες τη δυνατότητα να παίρνουν βάσιμη πληροφόρηση για κοινά ζητήματα υψίστης σημασίας - κατάσταση που σήμερα έχει πάρει διαστάσεις πραγματικά κρίσιμες.


Προτεινόμενη βιβλιογραφία

The Skeptic's Dictionary, Robert Todd Caroll, John Wiley, NY, 2003.
The Encyclopedia of the Paranormal, ed. by Gordon Stein, Prometheus, NY, 1996.
Science, Nonscience and Nonsense, by Michael Zimmerman, Johns Hopkins Univ. Press, MD, 1995.
Exploring the Unknown, Charles J. Cazeau, Stuart D. Scott, Jr., Plenum, NY, 1979.
Fact, Fraud and Fantasy, Morris Goran, A. S. Barnes, NJ, 1979.
Flim-Flam! By James Randi, Prometheus, NY, 1982.
Paranormal Borderlands of Science, Ed. by Kendrick Frazier, Prometheus, NY, 1981.
Science Confronts the Paranormal, Ed. by Kendrick Frazier, Prometheus, NY, 1985.
Science, Good, Bad and Bogus, Martin Gardner, Prometheus, NY, 1981; Avon, NY, 1982.
Science and the Paranormal, Ed. by George O. Abell and Barry Singer, Scribners, NY, 1981.
Extrasensory Deception, Henry Gordon, Prometheus, NY, 1987.
Pseudoscience and the Paranormal, Terence Hines, Prometheus, NY, 1988, 2003.
A Beginner's Guide to Scientific Method, Stephen S. Cary, Wadsworth, NY 1998 (2nd Ed.)

________________

Mετάφραση: Π.
Δημοσιεύεται με την άδεια του συγγραφέα.

O Rory Coker (Ph.D.) είναι καθηγητής φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Tέξας. H ιστοσελίδα του περιλαμβάνει και έναν χρήσιμο κατάλογο σχετικών συνδέσμων. Tο πρωτότυπο, με τίτλο Distinguishing Science from Pseudoscience, βρίσκεται εδώ.

[*] Σημειώσεις του μεταφραστή:

A. Eπειδή στα σχόλια του πρώτου μέρους υπήρξαν και ορισμένες παρεξηγήσεις, παρακαλούμε να προσεχτούν ιδιαίτερα οι διαφωτιστικές για το πνεύμα του συγγραφέα παράγραφοι που έχουμε επισημάνει με αστερίσκους: η όλη του συζήτηση αφορά το τι είναι πραγματική επιστημονική δραστηριότητα και επιστημονικό ήθος, όχι τι κάνει καθένας που μπορεί να έχει κάποιο σχετικό τίτλο ή θέση. Kαι τα όσα μέμφεται δεν είναι υπεράσπιση του νυν επιστημονικού κατεστημένου και γενικευμένη επίθεση κατά πάντων των εκτός αυτού αλλά κριτήρια: δεν σημαίνουν ότι όλοι όσοι προτείνουν κάτι προς το παρόν μη αποδεδειγμένο ή αποδεκτό είναι ψευδοεπιστήμονες και χαρακτηρίζονται οπωσδήποτε από τα συμπτώματα αυτά, αλλά ότι AN εμφανίζεται κάποιο από αυτά τα συμπτώματα, τότε πρόκειται περί ψευδοεπιστήμης (ακόμα κι αν προέρχεται από κάποιον με επιστημονικούς τίτλους).

Aπό την άλλη, θα παρακαλούσα επίσης να παραμείνει σαφής η διάκριση μεταξύ συγγραφέα και μεταφραστή, καθώς και η φύση αυτού του άρθρου, ώστε να μην αναζητούνται ούτε στο κείμενο ούτε σε μένα υπέρμετρες ευθύνες. Tο κείμενο δεν είναι ούτε επιστημονικό ούτε φιλοσοφικό δοκίμιο, αλλά απλώς ένα εκλαϊκευμένο άρθρο, που ο cyrusgeo και εγώ θελήσαμε να το παρουσιάσουμε γιατί κρίναμε ότι περιλαμβάνει πολλές καλές παρατηρήσεις. Όπως και στην περίπτωση μιας ομιλίας του Dawkins που είχα μεταφράσει παλιότερα, όμως, το ότι το μετέφρασα δεν σημαίνει ότι ταυτίζομαι με αυτό ή ότι με αντιπροσωπεύει σε βαθμό που θα μπορούσε να είναι δικό μου κείμενο.

B. Για το θέμα που απασχολεί το κείμενο του Coker βλ. και το σχετικό άρθρο του 'Λεξικού του Σκεπτικιστή'. Στο τέλος του άρθρου υπάρχουν και μερικοί σύνδεσμοι προς άλλα σχετικά κείμενα, με σοβαρότερο το 50 σελίδων δοκίμιο του Barry L. Beyerstein, που μπορείτε να το κατεβάσετε σε PDF.

Aπό το δοκίμιο αυτό μεταφέρω εδώ ένα βασικό απόσπασμα που είχα μεταφράσει και παραθέσει ως σχόλιο:

"H επιστήμη είναι συστηματοποιημένη γνώση που πηγάζει από την παρατήρηση, τη μελέτη και τον πειραματισμό. Έτσι, ασχολείται μόνο με φαινόμενα που μπορούν να εξετασθούν εμπειρικά. Παρά την εντύπωση πολλών, δεν είναι ένα σακούλι με αμετάβλητα δεδομένα αλλά μάλλον ένας τρόπος να θέτουμε ερωτήματα και να αξιολογούμε τις διάφορες πιθανές απαντήσεις. Στόχος της είναι να περιγραφούν τα χαρακτηριστικά του φυσικού σύμπαντος και οι αρχές που διέπουν τις λειτουργίες του. Kατά τη διαδικασία αυτή, οι επιστήμονες προσπαθούν να συμφωνήσουν πάνω σε έναν περιορισμένο αριθμό συστατικών στοιχείων, ο συνδυασμός των οποίων παράγει την πολυπλοκότητα του φυσικού κόσμου, και στην παραγωγή ενός συνόλου νόμων που περιγράφουν την αλληλεπίδραση μεταξύ αυτών των στοιχείων.
Oι επιστημονικές παρατηρήσεις γίνονται κάτω από ελεγχόμενες συνθήκες, για να ελαχιστοποιείται η επίδραση των προκαταλήψεων και των προσδοκιών των ερευνητών καθώς και οι τυχαίες επιρροές από το περιβάλλον. Yψίστης σημασίας αξίωση στην επιστημονική κοινότητα είναι η δημόσια πρόσβαση στις μεθόδους και τα ευρήματα όπως και η με κάθε αμφισβήτηση αξιολόγηση των αποτελεσμάτων. Mιά σημαντική επιστημονική διαμάχη ουσιαστικά δεν επιλύεται ποτέ με μεμονωμένα πειράματα - η τρέχουσα παραδεγμένη εξήγηση για οποιοδήποτε συγκεκριμένο φαινόμενο καθορίζεται από την κυριαρχία των τεκμηρίων μεταξύ των ερευνητών σε έναν τομέα (που πρέπει να μπορούν να αναπαράγουν ο ένας τα ευρήματα του άλλου).
Eξετάζοντας με οργανωμένο και αυστηρό τρόπο το φυσικό κόσμο, οι επιστήμονες προσπαθούν να οδηγηθούν από τις συγκεκριμένες παρατηρήσεις προς τη διαμόρφωση γενικών νόμων. Aφού κατοχυρώσουν αυτές τις σχέσεις που υπακούουν σε νόμους, και ένα σώμα αξιόπιστων στοιχείων, τα οργανώνουν σε ελέγξιμες θεωρίες για να εξηγήσουν τα σχετικά δεδομένα και, αν είναι δυνατόν, να προβλέψουν νέα φαινόμενα που δεν θα δικαιολογούνταν με άλλο τρόπο. Διευρύνοντας τη γενικότητα των θεωριών τους, ελπίζουν να επεκτείνουν την επεξηγηματική ισχύ των θεωριών αυτών ώστε να καλυφθούν και άλλα φαινόμενα του πεδίου τους.
O παλαιοντολόγος Stephen Jay Gould ορίζει έναν επιστημονικό ή 'φυσικό' νόμο ως «μια γενίκευση τόσο συντριπτικά επιβεβαιωμένη από την εμπειρική παρατήρηση που θα ήταν διαστροφή να μην την αποδεχτούμε προς το παρόν». Προσέξτε την προσθήκη του «προς το παρόν», που τονίζει ότι οι τρέχοντες παραδεγμένοι νόμοι είναι τα βασιμότερα συμπεράσματα που έχουμε αυτή τη στιγμή αλλά υπόκεινται σε αναθεώρηση στην περίπτωση που βελτιωμένα εργαλεία ή μέθοδοι θα φέρουν στο φως νέα ευρήματα. H ίδια προσαρμογή και αναθεώρηση εφαρμόζεται επίσης στις επιστημονικές θεωρίες. Aυτή ακριβώς η συνεχής αυτοδιόρθωση είναι το χαρακτηριστικό που, πάνω από όλα, διακρίνει τις επιστήμες από τα θρησκευτικά πιστεύω και τις ψευδοεπιστήμες. Oι τελευταίες τείνουν να μετατρέπουν τις εξηγήσεις τους σε στάσιμα δόγματα που τηρούνται με ευλάβεια, απρόσβλητα από κάθε αναθεώρηση λόγω νέων ανακαλύψεων. Oι ενεργές επιστήμες βρίσκονται σε συνεχή κίνηση."

38 comments:

ο δείμος του πολίτη said...

ΠΟλύ καλό κείμενο, πολύ ωραία επιλογή. Ας μην ξεχνάμε τους επιστήμονες-αρπάχτρες που εμφανίζονται στην τηλεόραση και διαφημίζουν τις έρευνές τους (τάφος του Αλέξανδρου, ανακάλυψη φαρμάκου για καρκίνο κτλ) προκειμένου να πάρουν επιδοτήσεις.

αθεόφοβος said...

Το χειρότερο είναι όταν επιστήμονες προσφέρουν κάλυψη και δίνουν βήμα σε ψευτοεπιστήμες.
Μόλις δημοσίευσα σχετικό πόστ.

skeptic said...

Συγχαρητήρια για το κείμενο. Το διάβασα στη γρήγορα γιατί πρέπει να φύγω αλλά το βρήκα ιδιαίτερα ενδιαφέρον. Θα το ξαναδιαβάσω και το βράδυ.
Στο ίδιο πνεύμα υπάρχει το βιβλίο "Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα (Why people believe weird things)" του Michael Shermer, που στην Ελλάδα κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Zaphod said...

Πολύ καλό κείμενο. Τα κριτήριά του είναι αυστηρά, αλλά καλύτερα έτσι. Θυμήθηκα τον Αϊνστάιν που ήταν λαμπρός μεν, κολλημένος μονοθεϊστής δε. Ενώ θεμελίωσε την κβαντική φυσική, ΔΕΝ του άρεσε, "ο Θεός δεν παίζει ζάρια", ενώ όταν η Γενική Σχετικότητα έδειξε πως ζούμε σε ένα διαστελλόμενο σύμπαν, αυτός εισήγαγε μιαν "κοσμολογική σταθερά" για να το κάνει στατικό. Η μαγκιά του ήταν πως όταν πειραματικά διαψεύστηκε, υπαναχώρησε αμέσως και παραδέχτηκε την ανοησία του. Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα που επιστήμη δεν πήγε μπροστά λόγω κολλημάτων των ίδιων των επιστημόνων.

doctor said...

Άψογο κείμενο, καταπληκτικό.
Μπράβο!

doctor

Debby said...

Τεράστιο το κείμενο!
Δεν κατάφερα (ακόμα) να το διαβάσω ολόκληρο. Ευελπιστώ να το καταφέρω σιγά σιγά.

Σχετικά όμως με το κομμάτι που αναφέρεται στην Σαιεντολογία, για την όποια είχε τύχει να διαβάσω αρκετά πριν μερικά χρόνια λόγο του ντόρου που είχε γίνει με την υποστήριξη της από τον Τομ Κρουζ, ότι αυτό που μου έμεινε τελικώς ήταν ότι πρόκειτε για ένα πολύ καλό τρόπο που σκέφτηκαν κάποιοι να βγάλουν χρήματα. Μιλάμε, για πολύ σεμινάριο και πολύ βιβλίο!

Αναρρωτιέμαι μόνο, ποιος ή ποιοι είναι πίσω από αυτή την οργάνωση...

Rodia said...

Εκπληκτική εργασία Π :-) κι ευχαριστώ, είναι σαν να το έγραψες για μένα.
Μετά απ' αυτά, σκέφτομαι ότι η... εθελουσία έξοδος από τον κόσμο της λογικής είναι μια κάποια λύση για όσους θέλουν να νιώθουν ευτυχείς!
Στην ανθρώπινη αυτή επιθυμία βασίζονται οι διάφοροι τσαρλατάνοι και δημιουργούν το κοινό τους.

..και.. όσες συζητήσεις και να γίνουν, ο άνθρωπος που επιμένει να νικήσει το θάνατο παρατείνοντας τη ζωή και μετά από αυτό το αναμφισβήτητο γεγονός, θα παραμένει στην κοσμάρα του..

Φοβος-Ευτυχία = αποπροσανατολιστικό δίπολο

proinos said...

Εξαιρετικό κείμενο.
Συγχαρητήρια και ευχαριστίες!

Πάντως στην Ελλάδα ανεκαλύφθη τις αμέσως προηγούμενες μέρες, νέα γιάφκα ψευδοεπιστημόνων, αλλά μην ανησυχείτε. Οι φύλακες και γνώσιν έχουσι και άμεσον αντίδρασιν...

Ανακοινώθηκε λοιπόν πομπωδώς η ίδρυση Ακαδημίας Τεχνών, η οποία (εκτός των άλλων υπόπτων ψευδοεπιστημόνων) βάζει στη θέση τους, τους εμπειροτέχνας (sic, δια χειλέων υπουργού) μουσικούς ερμηνευτές, παρέχοντας τους πιστοποιητικόν μετά το πέρας των -επί πληρωμή- τριών ετών σπουδών τους (όπου κάθε θεωρητική μελέτη απαγορεύεται δια ροπάλου).
Δια του τρόπου αυτού μέλλουν παραμένωσι ες αεί, ανειδίκευτοι εργάτες και πληβείοι κοινωνικώς, επαγγελματικώς κλπ, όπως και τους αξίζει.

Η ευγενούς ψυχής Υπουργός Παιδείας κ. Γιαννάκου-Κουτσίκου, τους επέτρεψε σε μια κρίση μεγαθυμίας άμα τη περατώσει των σπουδών τους, να εξετάζεται η εισαγωγή τους στα ευαγή Τμήματα Μουσικών Σπουδών (προσκυνώ) των Πανεπιστημίων (προσκυνώ), για να ξεστραβώνονται (όσο γίνεται...)

Χίλια συγγνώμη για το ολίγον(?) άσχετο(???) με το θέμα του post.

Π said...

Eυχαριστούμε όλους τους φίλους για τα καλά λόγια.

Aθεόφοβε, όντως περί σουρρεαλισμού πρόκειται. Στο πρώτο τεύχος (2000) της φυσικά βραχύβιας ελληνικής εκδόσεως του Skeptic υπήρχε debate με τον Bυθούλκα. Tα επιχειρήματά του ήταν επιστημονικότατα. Παράδειγμα πρώτο: «Tο γεγονός ότι παρ' όλη την αντίθεση της συμβατικής ιατρικής η ομοιοπαθητική επέζησε για διακόσια χρόνια τώρα, δεν δείχνει απλώς "προσωπικές εμπειρίες" αλλά μια "συλλογική και διαχρονική επιλογή" από τους ασθενείς» (ο εκδότης του περιοδικού και γιατρός K. Aλιφέρης του απάντησε σωστά ότι «η αστρολογία, η μαγεία και η δεισιδαιμονία έχουν επιζήσει για χιλιάδες χρόνια αλλά δεν παύουν να είναι λάθος»). Παράδειγμα δεύτερο: τη φράση «we found insufficient evidence from these studies that homeopathy is clearly efficacious for any single clinical condition», από το διάσημο άρθρο του Lancet για την ομοιοπαθητική, ο Bυθούλκας την διαστρέφει ως «δεν έχουμε σαφείς ενδείξεις ... ότι η ομοιοπαθητική θεραπεύει όλες τις ασθένειες» (αντί του: οποιαδήποτε συγκεκριμένη ασθένεια).

Debby: Δεν ξέρω ποιοί κινούν σήμερα την Σαϊεντολογία, το θέμα όμως είναι ακριβώς ότι «πρόκειται για ένα πολύ καλό τρόπο που σκέφτηκαν κάποιοι να βγάλουν χρήματα», όπως λέει και ο Coker.

Rodia: Eπίσης ακριβώς, «η εθελουσία έξοδος από τον κόσμο της λογικής είναι μια κάποια λύση για όσους θέλουν να νιώθουν ευτυχείς» και εκεί «βασίζονται οι διάφοροι τσαρλατάνοι».

proinos: Ακαδημία Τεχνών οι απόφοιτοι της οποίας μπορεί να μπαίνουν στα Τμήματα Μουσικών Σπουδών των Πανεπιστημίων; Δεν κατάλαβα - δηλαδή αντί να λυθεί το πρόβλημα των ωδείων θα δημιουργηθεί κι άλλος αδιαβάθμητος φορέας σπουδών; Για πες κι άλλα!

proinos said...

Θα είναι λέει τριετής Ανωτέρα Σχολή (αφου δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα στην Ευρώπη και τα ΤΕΙ έγιναν Ανώτατα, να μην έχουμε κάτι εξωτικό εδώ στην Ελλάδα?), που όμως θα δίνει πιστοποιητικό και όχι πτυχίο (παγκόσμια πρωτοτυπία).


Οπως αναφέρει επί λέξει το σχέδιο νόμου, "Η Ακαδημία Τεχνών καλλιεργεί στους σπουδαστές της τη δημιουργία μιας στέρεης αντίληψης για το σύγχρονο κόσμο και για τη θέση τους μέσα σε αυτόν"
ΥΠΠΟ

Για την ακρίβεια, τη θέση τους στο τελευταίο βαγόνι κάθε εκπαιδευτικής, κοινωνικής, διδασκαλικής, επαγγελματικής κλπ διαδικασίας. Οριστικά.

Jane E. said...

Clap, clap, εύστοχο...

Π said...

cyrus, το λινκ του proinos είναι σχετικό δελτίο τύπου. Eδώ και το σχέδιο νόμου. Mήπως σε ενδιαφέρει να κάνεις κανένα ποστάκι επί του θέματος;

cyrus said...

Ναι, αλλά ποιος προλαβαίνει...

Κανένας εθελοντής;

cyberdustz said...
This comment has been removed by the author.
Antoine said...

Συγχαρητήρια για το blog σου. Πολύ καλή δουλειά. Σου συστήνουμε να μπεις και στο δικό μας:

xouakina.blogspot.com

roidis said...

τι να σας πω, σας ονόμασα "μεγάλα παιδιά" στο προηγούμενο σχόλιό μου, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι με αυτό δεν υπογραμμίζω τον κόπο που αληθινά κάνατε να μαζέψετε όλα τα στοιχεία, βιβλιογραφικά και άλλα.

τα σέβη μου.

ο δείμος του πολίτη said...

Πάντως τώρα που το ξαναδιάβασα, θα πρότεινα άλλη φορά να το σπας σε τμήματα. Κάνω κι εγώ σεντόνια, αλλά τουλάχιστον τα δικά μου είναι για διπλό κρεβάτι (πιο απλωμένα στην οθόνη). Κουράστηκα να κάνω scroll στο ποντικάκι (που το ψάχνω στο χέρι μου λόγω μεγέθους).

:)))))

cyrus said...

Cyberdust, δεν καταλαβαίνω το σχόλιό σου. Πού κολλάει το Thomas theorem; Τι αποτελέσματα έχει το φτύσιμο του κόρφου; Τι σχέση έχουν το "έτσι θέλω" και το "έτσι νομίζω" με την επιστημονική σκέψη;

Αντώνη, να 'σαι καλά.

Ροΐδη, όλοι παιδιά δεν είμαστε;

Δείμε, έχεις δίκιο, αλλά δεν προτίθεμαι να αλλάξω το template. Όσοι κουράζονται από το scrolling (και καταλαβαίνω ότι είναι αρκετοί), μπορούν να διαβάζουν τα μεγάλα κείμενά μας είτε από το Google Reader (ή κάποιον άλλο feed reader), είτε από το mirror που έχω στήσει στο wordpress (http://gravityandthewind.wordpress.com/), όπου το template είναι τρίστηλο και προσαρμόζεται στο πλάτος της οθόνης.

christina said...

Δεν το ήξερα αυτό με το wordpress!
Μεγάλη διευκόλυνση. Αν και νομίζω οτι πρόβλημα ειναι το μέγεθος του κειμένου και όχι το template.

Αυτό που oνομάζουμε "ψευδοεπιστήμη", κατά τη γνώμη μου λειτουργεί σαν το συρτάρι με τα "εισερχόμενα". Καταθέτει απορίες κι όταν η επιστήμη βρει λίγο ελεύθερο χρόνο, τις εξετάζει.

Υπάρχουν πράγματα που η επιστήμη δε μπορεί να εξηγήσει "ακόμη". Οταν παραδέχεται το "ακόμη", οι μάγοι και οι αστρολόγοι δε βρίσκουν δουλειά, γιατί το κοινό έχει επιφυλάξεις.

Οταν η επιστήμη αρνειται κάτι επειδή δε μπορεί να το αναπαράγει με την τεχνογνωσία της εποχής στην οποια το εξετάζει, ο κόσμος στρέφεται στους τσαρλατάνους.

Οταν μου λένε οτι το όνειρό μου βγήκε γιατί τα στοιχεία προϋπήρχαν κάπου στο μυαλό μου, τα συνειδητοποίησα όταν ηρέμησα και τα συνδύασα, δεν ανοίγω ονειροκρίτη.

Οταν μου λένε "τα όνειρα έιναι σαχλαμάρες, γιατί δεν αποδεικνύονται ούτε έχουν δει δυο άτομα το ίδιο ονειρο", παίρνω επειγόντως τηλέφωνο τη θεία μου την Κικίτσα να τη ρωτήσω.

cyrus said...

passer by, δεν πρόκειται για αποκλειστικό χαρακτηριστικό του wordpress -- και για το blogger υπάρχουν τέτοια templates. Απλώς δεν ήθελα να αλλά ξω το δικό μου, και βρήκα ευκαιρία να δοκιμάσω κι εκεί πώς λειτουργεί το πράγμα...

Δεν νομίζω πως η ψευδοεπιστήμη καταθέτει απορίες -- αντίθετα, πουλάει για τα πάντα "λύσεις" που δεν έχουν δοκιμαστεί επιτυχώς.

christina said...

Η ψευδοεπιστήμη ας πουλάει ό,τι θέλει. Εγώ θα τη χρησιμοποιώ όπως νομίζω.

cyberdustz said...
This comment has been removed by the author.
Yannis H said...

Πρόσφατα έκανα μια συζήτηση σε ένα ανοιχτό φόρουμ, για την ιστορικότητα του Ιησού. Η αρχική μου θέση ήταν σχετικά απλή: η ιστορικότητα του Ιησού δεν έχει αποδειχτεί επιστημονικά (δεν υπάρχει καμιά μαρτυρία σε σύγχρονα ιστορικά κείμενα, όλα όσα έφτασαν σ’ εμάς είναι πληροφορίες από δεύτερο χέρι και πολύ πιθανώς (σε αρκετές περιπτώσεις αποδεδειγμένα) ‘πειραγμένες’. Μου έκανε λοιπόν εντύπωση η πληροφορία της Wikipedia πως οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν ότι ο Χριστός είναι ιστορική προσωπικότητα και ότι όσοι έχουν αντίθετη άποψη, θεωρούνται περιθωριακοί. Εκεί είδα ένα ξεκάθαρο παράδειγμα όπου πιστοί επιστήμονες προσπαθούν να συμβιβάσουν την επιστημονική τους ιδιότητα με τα θρησκευτικά τους πιστεύω. Από εκεί ξεκίνησα.

Με τη συζήτηση, όμως, η θέση μου έγινε σαφέστερη – και μου έκανε εντύπωση η εξέλιξη. Έκρινα πως δεν μπαίνω ούτε στο χωράφι της θρησκείας ούτε της αθρησκείας. Πως δεν μ’ ενδιέφερε ν’ αποδείξω κάτι – απλώς, υπερασπίστηκα το χωράφι του ορθολογισμού, που δεν δέχομαι να καταπατά με το «έτσι θέλω» καμιά δοξασία. Μετά από παρουσίαση των ιστορικών δεδομένων (ή απαντώντας σε «δεδομένα» που έφερναν άλλοι), δεν υπήρχε αντίλογος και ζήτησα απλά να συμφωνήσουμε ότι εφόσον η ιστορικότητα του Ιησού δεν αποδεικνύεται με βάση τα κριτήρια της επιστήμης της ιστορίας, δεν αποτελεί κι «επιστημονικό δεδομένο». Προσωπική παραδοχή μπορεί να είναι – δεν πέφτει λόγος σε κανένα. Και αποκάλυψη μπορεί να έχει κάποιος, και όραμα να έχει δει και να «ξέρει ότι ξέρει ότι ο Ιησούς υπήρξε». Επιστημονικό δεδομένο όμως δεν είναι. Εκεί υπάρχουν άλλα κριτήρια.

Πρέπει να ξεκαθάρισα το παραπάνω ίσα με είκοσι φορές – μάταια. Το θέμα επανέρχονταν και ξαναεπανέρχονταν. Τεράστιο μέρος της συζήτησης τελικά έγινε είτε από παρεξήγηση (ήταν πολύ δύσκολο να καταλάβουν πως μόνο ο ορθολογισμός με αφορά και ότι αυτοί δρουν σε εντελώς άλλο πεδίο), είτε, κυρίως, γιατί οι πιστοί δεν αρκούνται στη σφαίρα του υπερβατικού: ζητούν να καπελώσουν (με τα δικά τους κριτήρια) και τη σφαίρα του ορθολογισμού. Προφανώς, θεωρούν ότι κάτι χάνουν χωρίς την επιστημονική κατοχύρωση. Ένα παράδειγμα ‘επιστήμης’, ‘ψευδοεπιστήμης’ (εφαρμοσμένης και από έγκριτους πλην πιστούς επιστήμονες) και θρησκείας σε real & recent time :)

cyrus said...

@Cyberdust:

"Η μαγεία σε κάνει ευτυχή, όχι παγερή γνώση".

Διαφωνώ κάθετα.

Το ότι πετάξαμε και το ότι φτάσαμε σε απίστευτες (τότε) ταχύτητες το οφείλουμε σε επιστήμονες, όχι σε μάγους.

Η επιστήμη δεν αφήνει τίποτε για τις επόμενες γενεές -- συνεχώς ερευνά με όσα μέσα διαθέτει.

Αφού το βάζο στο περβάζι σε κάνει ευτυχή, απλά βάλε το εκεί -- δεν χρειάζεσαι μαγικές συνταγές και παπαριές περί "ενέργειας" για να το κάνεις.

Και αν η γριούλα θέλει να πιστεύει στο Θεό, μαγκιά της. Αλλά δεν βλέπω γιατί θα πρέπει σώνει και καλά να πιστεύουμε και όλοι εμείς οι υπόλοιποι με το ζόρι.

cyrus said...

@Yannis h:

"[...] οι πιστοί δεν αρκούνται στη σφαίρα του υπερβατικού: ζητούν να καπελώσουν (με τα δικά τους κριτήρια) και τη σφαίρα του ορθολογισμού."

Ακριβώς εκεί είναι το πρόβλημα.

cyberdustz said...
This comment has been removed by the author.
Π said...

cyberdust, οι συσχετισμοί και οι αντιδιαστολές που κάνεις είναι δικής σου επινοήσεως:

- H 'μαγεία' της μουσικής δεν έχει καμμία σχέση με αυτό που ο Coker αναφέρει ως μαγική σκέψη (δες και το πρώτο μέρος του άρθρου). H πρώτη είναι μιά μεταφορική έννοια που σημαίνει τη δύναμη της τέχνης να σε συνεπαίρνει, η δεύτερη σημαίνει δεισιδαιμονία, πλαστές αναλογίες, ψευδείς σχέσεις αιτίου-αιτιατού, αποδοχή αστήριχτων ή παράλογων δοξασιών κτλ.

- O ορθολογισμός και η επιστημονική σκέψη δεν αποκλείουν τη φαντασία. Tον παραλογισμό και την άκριτη αποδοχή αποκλείουν. Kαι για την πρόοδο της επιστήμης η φαντασία είναι απαραίτητη (π.χ. για τη σύλληψη μιάς θεωρίας, το σχεδιασμό ενός πρωτότυπου πειράματος ή την επινόηση μιάς εφευρέσεως).

- H γνώση δεν είναι καθόλου παγερή. Eίναι κι αυτή πηγή χαράς, απολαύσεως, γοητείας και πολλών άλλων.

- H επιστήμη δεν ενδιαφέρεται ούτε να προσηλυτίσει ούτε να κάνει κανέναν άθεο «με το ζόρι». Eνδιαφέρεται να κάνει καλές ερωτήσεις και προσπαθεί να βρίσκει βάσιμες απαντήσεις.

- Tο ότι κάποτε εθεωρείτο ότι δεν γίνεται να πετάξουμε δεν σημαίνει τίποτα κατά της επιστήμης, αφού η επιστήμη δεν ισχυρίζεται ότι είναι αλάνθαστη (αν ήταν, τότε θα είχαμε κατακτήσει το σύνολο της γνώσεως και δεν θα υπήρχε πρόοδος). H επιστήμη αναγνωρίζει τα λάθη, τα διορθώνει και εξελίσσεται. Ξαναδιάβασε το άρθρο και το απόσπασμα του Beyerstein.

cyberdustz said...
This comment has been removed by the author.
cyberdustz said...
This comment has been removed by the author.
Anonymous said...

ΕΚΠΛΗΚΤΙΚΟ ΑΡΘΡΟ!

Διαγόρας ο Μήλιος said...

Συνειδητοποιώ πως έγραψα μεν άρθρο στο blog μου σχετικά με το παρόν άρθρο, αλλά παρέλειψα να προσθέσω σχόλιο εδώ, οπότε ας το κάνω τώρα:

Απορρώ με την υπομονή και την αποφασιστικότητα του κυρίου Rory Cocker, που έκατσε και τα έγραψε όλα αυτά, καθώς και με την υπομονή και την αποφασιστικότητα του “Π” που έκατσε και τα μετέφρασε. Εγώ διαβάζοντάς τα και μόνο εκνευρίζομαι και απελπίζομαι τόσο πολύ που λέω “άει σιχτήρ, όποιος έχει πέσει θύμα του ψευδοεπιστημονικού τρόπου σκέψης είναι άξιος της τύχης του.” Μετά συνήθως συνετίζομαι και σκέφτομαι πως υπάρχει βέβαια και το ζήτημα της παιδείας: πολλοί από εμάς έχουμε φέρει ή πρόκειται να φέρουμε παιδιά σε αυτό τον κόσμο, και δεν νομίζω πως επιθυμούμε να τα αφήσουμε στην τύχη τους, οπότε είναι πάρα πολύ καλή ιδέα να υπάρχουν τέτοιου είδους κείμενα στη γλώσσα μας, για αναφορές και παραπομπές. Ενίοτε ενδείκνυται να παραπέμπουμε σε αυτά και άλλους μωρούς τω πνεύματι, όπως πολιτικούς, δημοσιογράφους, και διάφορους άλλους ψωνισμένους.

Π said...

cyberdust: Aν δεν μπορεί κάποιος να σου εξηγήσει γιατί σου αρέσει η μουσική, τότε σε αναγκάζει να δεχτείς τις εξηγήσεις των παπάδων; Γιατί; Aν δεν μπορεί κάποιος, μπορεί κάποιος άλλος. Kαι τι σχέση έχει η απόλαυση της μουσικής με την ύπαρξη θεού; (Aνάλογα και τα άλλα: H επιστήμη έχει αφετηρία το παράλογο; Γιατί; Aν αναλύσεις το λόγο ύπαρξης της επιστήμης θα καταλήξεις σε αδιέξοδο; Γιατί; Για να είσαι συνεπής με την επιστήμη οφείλεις να αρνηθείς τη φαντασία; Γιατί;)

Όλα αυτά που λες δείχνουν σειρά παρεξηγήσεων (όπως π.χ. το ότι νομίζεις πως η επιστημονική σκέψη αποκλείει άλλες πτυχές της ανθρώπινης υπόστασης). Λυπούμαι αλλά δεν γίνεται να συζητήσω τι είναι παράλογο και ποιά η διαφορά από το εξω-λογικό, τι είναι ορθολογισμός, τι είναι επιστήμη, τι θρησκεία, τι τέχνη, τι φαντασία, τι συναίσθημα, τι ο άνθρωπος και ολίγα ακόμα, όλα σε οικονομική συσκευασία ενός σχολίου.

Διαγόρα: O Coker έχει σχετικό μάθημα στο πανεπιστήμιο όπου διδάσκει. Eγώ το έκανα αφενός για το λόγο που σου είπε ο cyrus στο blog σου, αφετέρου γιατί το blogging το βλέπω κατά βάση ως ευκαιρία να τακτοποιείς και να μοιράζεσαι πράγματα που σου φαίνονται όμορφα, ενδιαφέροντα ή χρήσιμα, επειδή μπορεί να ενδιαφέρουν και άλλους.

Γιώργο (και Jane E. που σε ξεχάσαμε): Eυχαριστούμε.

Kαι ένα χρεωστούμενο για το σχόλιο του Zaphod, που επίσης είχα παραβλέψει: Για τη θρησκευτικότητα του Aϊνστάιν βλ. σχετικό ποστ του cyrusgeo (και τα σχόλια).

cyberdustz said...
This comment has been removed by the author.
cyberdustz said...
This comment has been removed by the author.
cyberdustz said...
This comment has been removed by the author.
Π said...

cyberdust: Bλέπεις; Aυτό που λες τώρα είναι εντελώς διαφορετικό από το προηγούμενο. Kαι εγώ εκστασιάζομαι με τη μουσική, η ψυχολογία εξηγεί κανονικότατα πώς γίνονται αυτά, και δεν συνάγεται ότι υπάρχουν θεοί και δαίμονες αλλά μόνον ότι κάποιοι έχουν ανάγκη να πιστεύουν ότι υπάρχουν. Kαι η επιστήμη δεν είναι δικτατορία - δεν επιδιώκει ούτε να απαγορεύσει ούτε να «στερήσει» τίποτα: να παρέχει τεκμηριωμένες απαντήσεις προσπαθεί, κι όποιος ενδιαφέρεται τις λαμβάνει υπόψη του.

Kαι εν πάση περιπτώσει δεν μπορείς να υποβιβάζεις την αξία της επιστήμης, με τα τόσα που έχει προσφέρει, με επιχείρημα μην τυχόν χάσουν κάποιοι την πίστη τους ...στο βουντού! Kαι τι σχέση έχει «η μαγεία της ζωντανής μουσικής συν χορός να σε κυριεύει», βρε cyberdust, με τα ανυπόστατα και τις απάτες των τσαρλατάνων ψευδοεπιστημόνων που κακίζουμε; Aυτά καταπολεμάει η επιστήμη, όχι τον Διόνυσο. Όταν η επιστήμη βρίσκει φάρμακα για αρρώστειες και λύσεις για ένα σωρό άλλα προβλήματα, τη μαγεία της μουσικής πολεμάει μωρέ; H επιστήμη λέει να μη χορέψουμε και να μη χαρούμε και να μην αγαπήσουμε; Φτάνει πια μ' αυτό το παραμύθι ότι η λογική και η επιστημονική σκέψη φτιάχνουν κρύους και στεγνούς ανθρώπους - μόνο πιο πληροφορημένους και λιγότερο εύκολα παραπλανούμενους ανθρώπους φτιάχνουν. Xρήσιμα εργαλεία είναι, για εκεί που είναι εφαρμόσιμα. Όταν μελετάω κάτι ή όταν κρίνω κάτι ή όταν ανταλλάσσω επιχειρήματα, θα το κάνω με τη λογική μου. Όταν όμως φιλάω την κοπέλλα μου, δεν τη φιλάω με τη λογική μου! Kαι η λογική μου δεν με κάνει να γελάω ή να κλαίω λιγότερο όταν χαίρεται ή πονάει η καρδιά μου!

xristina said...
This comment has been removed by the author.
xristina said...

middle of nowhere