Εις μνήμην Λίγκετι

Τη Δευτέρα πέθανε ο György Ligeti, ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους συνθέτες. Θέλησα να γράψω λίγα λόγια και να παραθέσω μερικές πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του – έτσι, ως ελάχιστο φόρο τιμής σ’ έναν συνθέτη που κάποτε μου σήκωσε την τρίχα (με το Lux Aeterna) και πρόσφατα με έκανε να χαμογελάσω (με το Alphabet).

Ο Λίγκετι γεννήθηκε το 1923 σε ένα Ουγγρικό χωριό της Ρουμανίας με μεγάλη εβραϊκή κοινότητα. Άρχισε νωρίς τις μουσικές του σπουδές, γιατί ήρθαν οι Ναζί και το 1943 τον πήραν, καθότι Εβραίος, να δουλέψει σε «στρατόπεδο εργασίας». Την υπόλοιπη οικογένειά του την πήγαν στο Άουσβιτς, απ’ όπου επέζησε μόνο η μητέρα του.

Μετά τον πόλεμο, πήγε στη Βουδαπέστη, όπου συνέχισε τις σπουδές του και μετά άρχισε να διδάσκει αρμονία, αντίστιξη και μουσική ανάλυση. Όμως στο μεταξύ είχαν έρθει οι κομμουνιστές, και η επικοινωνία με τις δυτικές χώρες είχε κοπεί. Έτσι, για να μπορεί να κρατά κάποια επαφή με τις μουσικές εξελίξεις, ο Λίγκετι άκουγε στα κρυφά ραδιόφωνο. Το 1956, δυο μήνες αφότου ο σοβιετικός στρατός κατέστειλε την ουγγρική εξέγερση, ο Λίγκετι κατάφερε να πάει στη Βιέννη, και αργότερα να πάρει την αυστριακή υπηκοότητα.

Τα πρώτα του έργα θυμίζουν το ύφος του Μπάρτοκ. Τμήματα του έργου του Musica Ricercata (πρόκειται για κομμάτια για πιάνο) απαγορεύτηκαν (!) από το κομμουνιστικό καθεστώς ως «παρακμιακά» -- διάβαζε: υπερβολικά «μοντέρνα». (Σας θυμίζει κάτι; Εμένα, πάντως, μου θυμίζει την άποψη που είχαν για την τέχνη τα προπολεμικά φασιστικά καθεστώτα της Ευρώπης…) Με τέτοια αντιμετώπιση, δεν είναι καθόλου περίεργο που ο Λίγκετι σηκώθηκε κι έφυγε…

Στη Βιέννη, γνώρισε αρκετούς από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της τότε αβανγκάρντ μουσικής, ανάμεσά τους τον Στοκχάουζεν, που τότε πειραματιζόταν με την ηλεκτρονική μουσική στο περίφημο στούντιο της Κολωνίας – αν και ο ίδιος δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα μ’ αυτήν. Έκανε μόλις τρία έργα σ’ αυτό το ύφος, και μετά επέστρεψε στη μουσική για όργανα. Πειραματίστηκε πολύ: τη δεκαετία του 1960 απομακρύνθηκε εντελώς από τις έννοιες της μελωδίας, της αρμονίας και του ρυθμού, στρέφοντας την προσοχή του στο ηχόχρωμα του παραγόμενου ήχου, όπως και στα μουσικά φαινόμενα / τεχνικές που λέγονται «ηχητικές μάζες» ή «επιφάνειες» (όπως ο Ξενάκης). Τότε εισήγαγε και τον όρο «μικροπολυφωνία» (που, σύμφωνα με τον ορισμό του ίδιου του Λίγκετι, είναι «η περίπλοκη πολυφωνία των επιμέρους φωνών που ενσωματώνεται σε μια αρμονική-μουσική ροή, στην οποία οι αρμονίες δεν αλλάζουν ξαφνικά, αλλά εισχωρούν η μία μέσα στην άλλη• ο ένας διακριτός συνδυασμός διαστημάτων σταδιακά θολώνει, και από τη συννεφιά που προκύπτει μπορεί κανείς να δει να σχηματίζεται ένας νέος συνδυασμός διαστημάτων»). Εκείνη την εποχή έγραψε, μεταξύ άλλων, τις Ατμόσφαιρες, για ορχήστρα, το Συμφωνικό Ποίημα (ένα έργο για 100 μετρονόμους!), το Lux Aeterna, για 16 σόλο φωνές, και το Continuum, για τσέμπαλο.

Τη δεκαετία του 1970, άρχισε να επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στο ρυθμό, επηρεασμένος από τη μουσική των Πυγμαίων της Αφρικής. Τότε γράφει και την όπερα Le Grand Macabre (που ανέβηκε και στη Εθνική Λυρική Σκηνή πέρυσι). Τις επόμενες δεκαετίες, συνέχισε τους ρυθμικούς πειραματισμούς του αλλά και τις αρμονικές εξερευνήσεις, γράφοντας πολλά φωνητικά έργα, σπουδές, κοντσέρτα, κ.ά. Το τελευταίο του έργο ήταν το Κοντσέρτο του Αμβούργου, για κόρνο και ορχήστρα δωματίου.

Μπορείτε να ακούσετε μερικά αποσπάσματα από έργα του εδώ. Σας συστήνω, όμως, να βρείτε, όπου μπορείτε, το Lux Aeterna, το οποίο ακούγεται και στην ταινία του Κιούμπρικ 2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος, καθώς είναι ιδιαίτερα κατάλληλο ως πρώτη επαφή με το (ομολογουμένως, δύσκολο) έργο του.

Καλό ταξίδι, Γκιόργκι…