Μελοποίηση ή Κακοποίηση;

Εδώ και αρκετές δεκαετίες, οι έλληνες συνθέτες έχουν αποκτήσει τη μανία να μελοποιούν έλληνες ποιητές. Ένα τέτοιο εγχείρημα έχει και θετικά και αρνητικά στοιχεία. Ένα θετικό είναι ότι «έβαλαν τη μεγάλη ποίηση στα χείλη του λαού». Εγώ, ως συνήθως, θα επικεντρωθώ στα αρνητικά.

Όταν η ποίηση γίνεται τραγούδι, αποκτά ρυθμό. Το πρόβλημα είναι ότι η ποίηση έχει ήδη ή το δικό της ρυθμό, οπότε η μουσική που μπαίνει από πάνω συνήθως επιβάλλει έναν άλλο, διαφορετικό, ρυθμό, ή μια πλειάδα πιθανών ρυθμών, οπότε η μελοποίηση προβάλλει μία, μόνο, ρυθμική εκδοχή από τις πιθανές.

Επίσης, όταν η ποίηση γίνεται τραγούδι, αποκτά και μελωδία. Και όταν η μελωδία είναι αδιάφορη, ή υπερβολικά «σύγχρονη», αυτό δεν αποτελεί πρόβλημα. Όταν, όμως, η μελωδία είναι «πιασάρικη» και γίνεται επιτυχία, αποκτά διαστάσεις πολύ μεγαλύτερες από το στίχο, ο οποίος γίνεται πλέον, από κύριο πιάτο, συνοδευτικό.

Και στις δύο περιπτώσεις, το ποίημα καταστρέφεται – ιδίως όταν το μελοποιηθέν ποίημα αποκτήσει απήχηση, γιατί δεν μπορείς πλέον να διαβάσεις το πρωτότυπο χωρίς να σου τριβελίζει το μυαλό η μουσική που το συνοδεύει. Έχετε διαβάσει Καββαδία χωρίς να σας έρχεται διαρκώς στο νου η μουσική του Μικρούτσικου; Εγώ δεν τα έχω καταφέρει. Κι αυτό μπορεί να αποτελεί επιτυχία για τον Μικρούτσικο, αδικεί όμως τον Καββαδία.

Στην «Άρνηση» του Σεφέρη, η τελευταία στροφή έχει ως εξής:

Mε τι καρδιά, με τι πνοή,
τι πόθους και τι πάθος,
πήραμε τη ζωή μας· λάθος!
κι αλλάξαμε ζωή.

Στη μελοποίηση του Θεοδωράκη, η στροφή έγινε ως εξής (προσέξτε τη στίξη, που αποδίδει τη ροή του κειμένου με τη μουσική):

Mε τι καρδιά με τι πνοή,
τι πόθους και τι πάθος·
πήραμε τη ζωή μας λάθος,
κι αλλάξαμε ζωή.

Δεν έχει αλλάξει μόνο ο ρυθμός του πρωτοτύπου, αλλά και το νόημα – εφόσον αυτό εξαρτάται εδώ από το ρυθμό, τις παύσεις και τις αναπνοές, που εκφράζονται με τη στίξη.

Στην περίπτωση των «Προσανατολισμών» του Ελύτη, όπως μελοποιήθηκαν από τον Ανδριόπουλο, δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο – εδώ, έχουμε άλλα προβλήματα. Έχουμε μια όμορφη, γλυκιά και λαμπερή ποίηση να «στριμώχνεται» μέσα σε μια μουσική άχρωμη, άοσμη και άγευστη – ένα βαρετό πράγμα που θα μπορούσε να έχει γράψει οποιοσδήποτε μαθητής δεύτερης αρμονίας (τόσο απλοϊκό είναι), με ανούσιες ή και κακές μελωδίες, χωρίς καμιά αίσθηση ποιητικότητας ή μουσικότητας, συνήθως σε ρυθμό βαρκαρόλας. Σε κάποιους σίγουρα αρέσει, βέβαια. Αυτό δεν μου λέει τίποτε. Και τα σκυλάδικα, σε κάποιους αρέσουν. Αυτό δεν σημαίνει πως θα τα θεωρήσω υψηλή τέχνη. Τα σκυλάδικα, από την άλλη, δεν έχουν την οίηση της «ποιότητας». Ο Ανδριόπουλος την έχει. Ναι, ξέρω – γίνομαι κακεντρεχής. Τι να κάνουμε; Αυτή είναι η άποψή μου. Τέτοια έργα δεν θα έπρεπε να γράφονται στην εποχή μας – πόσο μάλλον να παίζονται. Είναι τόσο κατώτερο της ποίησης του Ελύτη που αποτελεί πραγματική κακοποίηση.

Κορυφαίο, ίσως, δείγμα μελοποιημένης ποίησης είναι το «Άξιον Εστί» του Ελύτη στην εκδοχή του Θεοδωράκη. Για πολλούς, αυτό είναι το κατεξοχήν έργο που «έβαλε τη μεγάλη ποίηση στα χείλη του λαού», και αποτελεί υπόδειγμα μίξης της «λαϊκής» μουσικής με την «έντεχνη». Δεν θα διαφωνήσω ιδιαίτερα, καθώς είναι από τα καλά έργα του Θεοδωράκη – σίγουρα καλύτερο από το Canto Olympico, το οποίο αναφέρω συχνά ως παράδειγμα κακής σύνθεσης γιατί το έχω άχτι.

Όμως...

Όμως το πρόβλημα είναι αυτό που ανέφερα και πιο πριν. Πώς να διαβάσει κανείς το «ένα το χελιδόνι», ή το «της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ» χωρίς να έχει στα αυτιά του τη φωνή του Μπιθικώτση (στην καλύτερη περίπτωση) ή του Νταλάρα (στη χειρότερη); Επίσης, άλλα μέρη του έργου είναι έτσι γραμμένα που η ποίηση χάνεται εντελώς, ή αλλάζει ρυθμό και αποκόπτεται εντελώς από τον φυσιολογικό ρυθμό της ανάγνωσης. Παράδειγμα το τελευταίο μέρος, το «δοξαστικό», που είναι γραμμένο σε ρυθμό τσάμικου, αναγκάζοντας τον στίχο να συστρέφεται άρρυθμα κι αδέξια προσπαθώντας να χωρέσει κάπως στη μουσική.

Και τελειώνω με κάτι άσχετο (χμ, ίσως όχι και τόσο...).

Το «Άξιον Εστί» του Ελύτη περιλαμβάνει και «πεζά» κείμενα (τα εισαγωγικά μπαίνουν γιατί ο Ελύτης παραμένει ποιητικότατος και μουσικότατος ακόμη και στον πεζό του λόγο), τα οποία, πολύ σωστά, ο Θεοδωράκης συμπεριλαμβάνει στο έργο του ως αναγνώσματα.

Ε, με εξαίρεση τον Κατράκη (που σου σήκωνε την τρίχα) και τον Τσακίρογλου (που, αν και υπερβολικός, σε συνέπαιρνε), δεν έχω ακούσει άλλον να τα διαβάζει αξιοπρεπώς. Ο Φέρτης, ο Μαρκουλάκης και ο Βαλτινός αποδείχτηκαν (όλοι) κατώτεροι των περιστάσεων, με υποτονικές και μονότονες (στην κυριολεξία) αναγνώσεις, με λάθος αναπνοές, λάθος τονισμούς (όταν υπήρχαν…) και λάθος παύσεις.

Κάποιοι φίλοι με αποκαλούν «πουρίστα», αλλά σε αυτό είμαι απόλυτος: αν θες να αναμίξεις δυο διαφορετικά πράγματα, πρέπει να το κάνεις με σεβασμό και στα δυο, με μέτρο, και με πολύ καλό γούστο. Αλλιώς, η σάλτσα δεν δένει – ρωτήστε και τον Αθήναιο...