Οι θρησκευτικές ρίζες του αντισημιτισμού

Κάθε τόσο (και κάθε Πάσχα) μου επανέρχονται στο νου δυο ερωτήματα:

Γιατί τόσο μίσος κατά των Εβραίων;

και

Έχει σχέση αυτό το μίσος με την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση;

Εκτός από το Πάσχα, αφορμή είναι – για μια ακόμη φορά – η καταραμένη η τηλεόραση.

Είδα κάποιον ιερωμένο να λέει για το «ευαγγέλιο του Ιούδα» πως αν το κείμενο είναι αυθεντικό, κι αν ο Ιούδας ενήργησε κατ’ εντολήν του Χριστού, «τότε οι Εβραίοι δεν έχουν ευθύνη για το θάνατο του Ιησού. Φοβάμαι ότι εκεί το πάνε…» Με άλλα λόγια, πίσω από την έντονη προβολή που γίνεται στο «νέο» ευαγγέλιο (βάζω εισαγωγικά γιατί αυτή η άποψη για τον Ιούδα δεν είναι καθόλου νέα), βρίσκονται, δήθεν, εβραϊκοί κύκλοι που προσπαθούν να αποτινάξουν το στίγμα του προδότη του σωτήρα των εθνών (πολλές γενικές πτώσεις, αλλά καταλαβαίνετε…).

Στο παρόν κείμενο δεν έχω σκοπό να ασχοληθώ με όλες τις αιτίες και εκφάνσεις του αντισημιτισμού -- κάτι τέτοιο θα απαιτούσε πάρα πολλές σελίδες. Θα αναφερθώ μόνο (όσο πιο περιληπτικά γίνεται) στον θρησκευτικό αντισημιτισμό (ή αντι-ιουδαϊσμό) όπως αυτός εκφράζεται στη χριστιανική θρησκεία. Βλέπετε, δεν αρκούσε που τους «κλέψαμε» τη θρησκεία και βάλαμε τους εαυτούς μας ως περιούσιο λαό στη θέση τους – έπρεπε να τους απαξιώσουμε εντελώς στα μάτια των πιστών μας, για να μην σηκώσουν ποτέ πια κεφάλι. Και τα καταφέραμε μια χαρά, εδώ και πολλούς αιώνες.

Η συλλογική ευθύνη των Εβραίων για το θάνατο του Ιησού (το αίμα αυτού εφ’ ημάς και επί τα τέκνα ημών -- Κατά Ματθαίον, κζ΄ 25) αποτελεί μέρος της χριστιανικής διδασκαλίας, όσο κι αν προσπαθούν να το αγνοήσουν ή να το υποβαθμίσουν οι πιο «φιλελεύθεροι» θεολόγοι. Πολλοί Χριστιανοί πιστεύουν πως ο αντισημιτισμός είναι ενάντιος προς την διδασκαλία της θρησκείας τους. Σίγουρα είναι αντίθετος προς το φιλοσοφικό πνεύμα της. Κι όμως, εντοπίζεται εύκολα στα ιερά κείμενα, στην ιστορία, στα πατερικά κείμενα και στην εκκλησιαστική υμνολογία (που είναι και η αιτία για το κείμενο). Άλλωστε, ως γνωστόν, ο χριστιανισμός δεν επικράτησε στην Ευρώπη μέσω του φιλοσοφικού του πνεύματος, αλλά με φωτιά και τσεκούρι. Η δαιμονοποίηση των Εβραίων εντάσσεται σε αυτό ακριβώς το πνεύμα – το μη φιλοσοφικό.

Το Κοράνι λέει τα ίδια και χειρότερα, αλλά το Κοράνι δεν με ενδιαφέρει. Αν ζούσα σε ισλαμική χώρα (Αλλάχ φυλάξοι!) θα με ενδιέφερε. Τώρα, που ζω στη χώρα του Χριστόδουλου, με ενδιαφέρει τι λένε οι ημέτεροι Ταλιμπάν.

Δεν θα εστιάσω στην Καινή Διαθήκη – όπως είπα, στο θέμα αυτό με ενδιαφέρει κυρίως η υμνολογία. Δεν μπορώ, όμως, να μην αναφέρω (εκτός από αυτό για το αίμα και τα τέκνα, πιο πάνω) και το Κατά Ιωάννην ζ΄ 1: Και περιεπάτει ο Ιησούς μετά ταύτα εν τη Γαλιλαία· ου γαρ ήθελεν εν τη Ιουδαία περιπατείν, ότι εζήτουν αυτόν οι Ιουδαίοι αποκτείναι. Το ίδιο πράγμα επαναλαμβάνεται αρκετές φορές και στο επόμενο κεφάλαιο – ότι δηλαδή οι Ιουδαίοι ήθελαν να σκοτώσουν τον Ιησού – όπου βρίσκουμε και το εξής διαμάντι: η΄ 44: υμείς εκ του πατρός του διαβόλου εστέ, και τας επιθυμίας του πατρός υμών θέλετε ποιείν.

Γιοι του διαβόλου, λοιπόν, οι Εβραίοι. Άλλωστε, τα βασικά χαρακτηριστικά της φυλής τους (σας θυμίζει τίποτε αυτό;) περιγράφονται στην προς Τίτον επιστολή, α΄ 10-11: Εισί γαρ πολλοί και ανυπότακτοι, ματαιολόγοι και φρεναπάται, μάλιστα οι εκ περιτομής, ους δει επιστομίζειν, οίτινες όλους οίκους ανατρέπουσι διδάσκοντες α μη δει αισχρού κέρδους χάριν.

Δεν μπορώ, επίσης, να μην παραθέσω ολόκληρο το ακόλουθο απόσπασμα από την Α΄ Προς Θεσσαλονικείς επιστολή, β΄ 14-16:

Υμείς γαρ μιμηταί εγενήθητε, αδελφοί, των εκκλησιών του Θεού των ουσών εν τη Ιουδαία εν Χριστώ Ιησού, ότι τα αυτά επάθετε και υμείς υπό των ιδίων συμφυλετών καθώς και αυτοί υπό των Ιουδαίων, [εδώ αρχίζει το καλό] των και τον Κύριον αποκτεινάντων Ιησούν και τους ιδίους προφήτας, και ημάς εκδιωξάντων, και Θεώ μη αρεσκόντων, και πάσιν ανθρώποις εναντίων, κωλυόντων ημάς τοις έθνεσι λαλήσαι ίνα σωθώσιν, εις το αναπληρώσαι αυτών τας αμαρτίας πάντοτε, έφθασε δε επ’ αυτούς η οργή εις τέλος.

Δηλαδή, ο Θεός θα τους τιμωρήσει. Και ποιες ακριβώς είναι οι κατηγορίες;

Πράξεις των Αποστόλων (Πέτρος)
γ΄ 13-15: […] ο Θεός των πατέρων ημών, εδόξασε τον παίδα αυτού Ιησούν· ον υμείς μεν παρεδώκατε και ηρνήσασθε αυτόν κατά προσώπου Πιλάτου, κρίναντος εκείνου απολύειν· υμείς δε τον άγιον και δίκαιον ηρνήσασθε, και ητήσασθε άνδρα φονέα χαρισθήναι υμίν, τον δε αρχηγόν της ζωής απεκτείνατε […]

(Πέτρος)
ε΄ 30: ο Θεός των πατέρων ημών ήγειρεν Ιησούν, ον υμείς διεχειρίσασθε κρεμάσαντες επί ξύλου·

(Στέφανος)
ζ΄ 52: τίνα των προφητών ουκ εδίωξαν οι πατέρες υμών; Και απέκτειναν τους προκαταγγείλαντας περί της ελευθερίας του δικαίου, ου νυν υμείς προδόται και φονείς γεγένησθε·

Ακολουθούν πάρα πολλές περιγραφές όπου, σε διάφορες πόλεις, οι Ιουδαίοι συνωμοτούν εναντίον των αποστόλων και προσπαθούν να τους σκοτώσουν.

Και τι έγινε, τελικά; ο Θεός τους τιμώρησε;

Ο Ευσέβιος λέει πως η θεία δίκη τιμώρησε τους Εβραίους για τα εγκλήματα που τόλμησαν να διαπράξουν κατά του Χριστού.

Ο Αυγουστίνος θεωρεί ότι η διασπορά των Εβραίων έγινε με θέλημα του Θεού, ώστε να αποτελέσει μαρτυρία για το ότι οι προφητείες δεν ήταν επινόηση των χριστιανών, και ότι ο Χριστός ήταν όντως ο Μεσσίας.

Ο Εφραίμ ο Σύρος έγραψε κατά των Εβραίων τον 4ο αιώνα, επαναλαμβάνοντας τη γνωστή κατηγορία ότι ο Σατανάς ζει μαζί τους σαν σύντροφός τους.

Ο Ιερώνυμος αποκήρυξε τους Εβραίους ως “ιουδαϊκά ερπετά που είχαν πρότυπό τους τον Ιούδα». «Οι Εβραίοι δεν ζητούν τίποτε άλλο παρά να κάνουν παιδιά, να κατέχουν πλούτη και να είναι υγιείς. Επιζητούν μόνο τα επίγεια, και δεν δίνουν καμιά σημασία στα επουράνια. Γι’ αυτό το λόγο είναι κερδοσκόποι».

Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος γράφει: «Επειδή όμως υπάρχουν μερικοί που θεωρούν και τη Συναγωγή σαν τόπο ιερό, είναι ανάγκη να πούμε και σ’ αυτούς λίγα λόγια. Για ποιον λόγο σέβεστε τον τόπο εκείνον, τον οποίον πρέπει να καταφρονείτε, να τον σιχαίνεστε και να τον αποφεύγετε; Στον χώρο αυτόν, απαντούν, βρίσκεται ο νόμος και τα βιβλία των Προφητών. Και τί σχέση έχει αυτό; Όπου υπάρχουν δηλαδή τέτοια βιβλία, θα θεωρείται και ο τόπος άγιος; Οπωσδήποτε όχι».

Άλλωστε, «στην συναγωγή κατοικούν δαίμονες».

Ωραία και αγγελικά όλα αυτά, αλλά τίποτε δεν επηρεάζει τη σκέψη των πιστών όσο η υμνολογία, συνδυασμένη με τη δύναμη της μουσικής. Σκεφτείτε το: είναι Μεγάλη Εβδομάδα – μια περίοδος πολύ φορτισμένη συναισθηματικά για τον πιστό. Πολύς κόσμος χύνει ειλικρινή δάκρυα ακούγοντας τα ευαγγέλια της Ακολουθίας των Παθών. Και μέσα σ’ αυτό το κλίμα συγκίνησης, όταν δηλαδή οι πιστοί είναι πιο ευάλωτοι, φυτεύουμε στην ψυχή τους το σπόρο του μίσους.

Ιδού, λοιπόν, τι ακούνε τα αυτιά μας από τη Μεγάλη Τετάρτη μέχρι το Μεγάλο Σάββατο:

Συντρέχει λοιπόν το συνέδριον των Ιουδαίων, ίνα τον Δημιουργόν και Κτίστην των απάντων Πιλάτω παραδώση· ω των ανόμων, ω των απίστων!

Γέννημα εχιδνών αληθώς ο Ιούδας, φαγόντων το μάννα εν τη ερήμω, και γογγυζόντων κατά του τροφέως· έτι γαρ της βρώσεως ούσης εν τω στόματι αυτών, κατελάλουν του Θεού οι αχάριστοι·

Σήμερον τω σταυρώ προσήλωσαν Ιουδαίοι τον Κύριον, τον διατεμόντα την θάλασσαν ράβδω και διαγαγόντα αυτούς εν ερήμω. Σήμερον τη λόγχη την πλευράν αυτού εκέντησαν του πληγαίς μαστίξαντος υπέρ αυτών την Αίγυπτον, και χολήν επότισαν τον μάννα τροφήν αυτοίς ομβρήσαντα. [Συγγνώμη, εγώ νόμιζα πως αυτά τα έκαναν Ρωμαίοι φαντάροι].

Είπατε, παράνομοι, τι ηκούσατε παρά του Σωτήρος ημών; Ου νόμον εξέθετο και των προφητών τα διδάγματα; Πώς ουν ελογίσασθε Πιλάτω παραδούναι τον εκ Θεού Θεόν Λόγον και λυτρωτήν των ψυχών ημών;

Σταυρωθήτω! Έκραζον οι των σων χαρισμάτων αεί εντρυφώντες, και κακούργον αντ’ ευεργέτου ητούντο λαβείν οι των δικαίων φονευταί· εσιώπας δε, Χριστέ, φέρων αυτών την προπέτειαν, παθείν θέλων και σώσαι ημάς ως φιλάνθρωπος.

Αντί αγαθών, ων εποίησας, Χριστέ, τω γένει των Εβραίων, σταυρωθήναι σε κατεδίκασαν όξος και χολήν σε ποτίσαντες. Αλλά δος αυτοίς, Κύριε, κατά τα έργα αυτών, ότι ου συνήκαν την σην συγκατάβασιν.

Επί τη προδοσία ουκ ηρκέσθησαν, Χριστέ, τα γένη των Εβραίων, αλλ’ εκίνουν τας κεφαλάς αυτών μυκτηρισμόν και χλεύην προσάγοντες. Αλλά δος αυτοίς, Κύριε, κατά τα έργα αυτών, ότι κενά κατά σου εμελέτησαν.

Ούτε γη ως εσείσθη ούτε πέτραι ως ερράγησαν Εβραίους έπεισαν, ούτε του ναού το καταπέτασμα, ούτε των νεκρών η ανάστασις. Αλλά δος αυτοίς Κύριε, κατά τα έργα αυτών, ότι κενά κατά σου εμελέτησαν.

Τάδε λέγει Κύριος τοις Ιουδαίοις· Λαός μου, τι εποίησά σοι, ή τι σοι παρηνώχλησα; Τους τυφλούς σου εφώτισα, τους λεπρούς σου εκαθάρισα, άνδρα όντα επί κλίνης ηνωρθωσάμην, Λαός μου, τι εποίησά σοι, και τι μοι ανταπέδωκας; Αντί του μάννα χολήν· αντί του ύδατος όξος· αντί του αγαπάν με σταυρώ με προσηλώσατε. Ουκέτι στέγω, λοιπόν· καλέσω μου τα έθνη, κακείνα με δοξάσουσι συν τω Πατρί και τω Πνεύματι· καγώ αυτοίς δωρήσομαι ζωήν την αιώνιον.

Το άθροισμα των Ιουδαίων τω Πιλάτω ητήσαντο σταυρωθήναι σε, Κύριε· αιτίαν γαρ εν σοι μη ευρόντες, τον υπεύθυνον Βαρραβάν ηλευθέρωσαν και σε τον δίκαιον κατεδίκασαν μιαιφονίας έγκλημα κληρωσάμενοι. Αλλά δος αυτοίς, Κύριε, το ανταπόδομα αυτών, ότι κενά κατά σου εμελέτησαν.

Των θεοκτόνων ο εσμός, Ιουδαίων έθνος το άνομον προς Πιλάτον εμμανώς ανακράζον έλεγε· σταύρωσον Χριστόν τον ανεύθυνον· […]

Ολέθριος σπείρα θεοστυγών, πονηρευομένων θεοκτόνων συναγωγή επέστη, Χριστέ σοι· […]

Νόμον αγνοούντες οι ασεβείς, φωνάς προφητών τε μελετώντες διακενής, ως πρόβατον είλκον σε τον δεσπότην αδίκως σφαγιάσαι· […]

Εκύκλωσαν κύνες ωσεί πολλοί, εκρότησαν, άναξ, σιαγόνα σην ραπισμώ, ηρώτων σε, σου δε ψευδή κατεμαρτύρουν […]

Σταυρωθέντος σου, Χριστέ, πάσα η κτίσις βλέπουσα έτρεμε· τα θεμέλια της γης διεδονήθησαν φόβω του κράτους σου· σου γαρ υψωθέντος σήμερον, γένος Εβραίων απώλετο·[…]

Λαός δυσσεβής και παράνομος, ίνα τι μελετά κενά; Ίνα τι την ζωήν των απάντων θανάτω κατεδίκασε; […]

Κύριε, κατέκρινάν σε οι Ιουδαίοι θανάτω την ζωήν των απάντων· οι την Ερυθράν ράβδω πεζεύσαντες σταυρώ σε προσήλωσαν· και οι εκ πέτρας μέλι θηλάσαντες χολήν σοι προσήνεγκαν· […]

Διά τον φόβον των Ιουδαίων ο φίλος σου και ο πλησίον Πέτρος ηρνήσατό σε, Κύριε, […]

Ελκόμενος επί σταυρού, ούτως εβόας, Κύριε· Διά ποίον έργον θέλετέ με σταυρώσαι, Ιουδαίοι; Ότι τους παραλύτους υμών συνέσφιγξα; Ότι τους νεκρούς εξ ύπνου εξανέστησα; Αιμόρρουν ιασάμην, Χαναναίαν ηλέησα· διά ποίον έργον θέλετέ με φονεύσαι, Ιουδαίοι; Αλλά όψεσθε, εις ον νυν εκκεντάτε, Χριστόν, παράνομοι.

Ω, πώς η παράνομος συναγωγή τον βασιλέα της κτίσεως κατεδίκασε θανάτω μη αιδεσθείσα τας ευεργεσίας […]

Ως πικράς εκ κρήνης, της Ιούδα φυλής οι απόγονοι εν λάκκω κατέθεντο τον τροφέαν μανναδότην Ιησούν.

Αλαζών Ισραήλ, μιαιφόνε λαέ, τι παθών τον Βαρραβάν ηλευθέρωσας, τον Σωτήρα δε παρέδωκας σταυρώ;

Φθονερέ, αλάστορ, φόνου πλήρης λαέ, καν σινδόνας και αυτό το σουδάριον ουκ αισχύνη αναστάντος του Χριστού;

Αραβιανόν σκολιώτατον γένος Εβραίων, έγνως την ανέγερσιν του ναού· διά τι κατέκρινας τον Χριστόν!

Καν τους εκ νεκρών επαισχύνθητε, ω Ιουδαίοι, ους ο ζωοδότης ανέστησεν, ον υμείς εκτείνατε φθονερώς.

Ους έθρεψε το μάννα, εκκίνησαν την πτέρναν κατά του ζωοδότου.

Ους έθρεψε το μάννα, φέρουσι τω Σωτήρι χολήν άμα και όξος.

Ω της παραφροσύνης και της χριστοκτονίας της των προφητοκτόνων!

Κατά τον Σολομώντα, βόθρος βαθύς το στόμα Εβραίων παρανόμων.

Εβραίων παρανόμων εν σκολιοίς πορείαις τρίβολοι και παγίδες.


Το αστείο είναι ότι, ενώ ο Χριστός φέρεται πως είπε «Πάτερ, άφες αυτοίς, ου γαρ οίδασι τι ποιούσι», δηλαδή εντάξει, συγχώρεσέ τους, ο υμνογράφος λέει τα αντίθετα: δος αυτοίς το ανταπόδομα αυτών. Αλλά δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι τέτοιο: είναι κλασική τακτική. Νομίζω πως οι αντιφάσεις της Βίβλου (ειδικότερα) και της θρησκείας (γενικότερα) δεν έχουν γίνει κατά λάθος, αλλά επίτηδες, ώστε να μπορεί κανείς να υποστηρίζει αυτό που θέλει κάθε φορά. Είναι όπως οι παροιμίες, όπου μπορείς να βρεις «επιχειρήματα» για οτιδήποτε. Τι είναι σωστό; Το «το γοργόν και χάριν έχει» ή το «όποιος βιάζεται σκοντάφτει»; Μα, και τα δύο! Ό,τι μας βολεύει, δηλαδή. Και επειδή, εν προκειμένω, μας βόλευε να βγουν από τη μέση οι Εβραίοι, φυτέψαμε το σπόρο του μίσους, ο οποίος, όπως φαίνεται από την πρόσφατη ιστορία, αλλά και από την τρέχουσα κατάσταση, έχει φυτρώσει κι έχει βγάλει γερές ρίζες…



Υ.Γ.: Αφού έγραψα όλα τα παραπάνω, είδα ότι σχετικό κείμενο υπάρχει και στον ΙΟ της Ελευθεροτυπίας. Κάντε μια βόλτα…