Η θρησκευτικότητα του Αϊνστάιν

Ένας πολύ διαδεδομένος μύθος, που αναπαράγεται όποτε η συζήτηση στρέφεται γύρω από τη θρησκεία και της σχέση της με την επιστήμη, είναι αυτός που θέλει τον Αϊνστάιν το τέλειο παράδειγμα ανθρώπου που ήταν ταυτόχρονα και επιστήμονας και πιστός.

Ο Αϊνστάιν ήταν Εβραίος στην καταγωγή, αλλά ποτέ δεν κατηχήθηκε στην εβραϊκή θρησκεία. Η μόνη κατήχηση που δέχτηκε ήταν στον Καθολικισμό, τον οποίο απέρριψε στην ηλικία των δώδεκα ετών.

Δηλαδή, ο Αϊνστάιν ήταν άθεος;

Χμ... Όχι ακριβώς...

Ένας άνθρωπος σαν τον Άλμπερτ Αϊνστάιν δεν θα μπορούσε παρά να είναι sui generis σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του – επομένως, και στην θρησκευτικότητα. Η στάση του απέναντι στο "Θείο" είχε κάποιες ομοιότητες με τον ντεϊσμό (ως προς το ότι δεν αποδέχεται την έννοια του προσωπικού Θεού που παρεμβαίνει στα ανθρώπινα πράγματα, και ως προς τη χρήση της λογικής ως μέσου προσέγγισης του "Θείου"), αλλά πολύ περισσότερες με τον πανθεϊσμό του Σπινόζα, κατά τον οποίο Φύση και Θεός είναι περίπου ένα και το αυτό. Κατ’ αυτή την έννοια, βέβαια, και από μια ακραιφνώς "ορθόδοξη" χριστιανική οπτική, ο Αϊνστάιν ήταν σίγουρα άθεος. Τα πράγματα, όμως, με τους μεγάλους διανοητές δεν είναι ποτέ ξεκάθαρα...

Έχω πει επανειλημμένα ότι, κατά τη γνώμη μου, η ιδέα ενός προσωπικού Θεού είναι παιδιάστικη. Μπορείτε να με αποκαλέσετε αγνωστικιστή, αλλά δεν συμμερίζομαι το σταυροφορικό πνεύμα του επαγγελματία αθεϊστή, του οποίου ο ζήλος οφείλεται συνήθως σε μια επώδυνη πράξη απελευθέρωσης από τα δεσμά της θρησκευτικής κατήχησης που δέχτηκε σε μικρή ηλικία. Προτιμώ μια στάση ταπεινότητας, που ανταποκρίνεται περισσότερο στην ατελή κατανόηση που μπορούμε να έχουμε για τη φύση και για τον εαυτό μας.

Είναι σαφές, λοιπόν, ότι ο Αϊνστάιν δεν δέχεται την οπτική του λεγόμενου "ισχυρού αθεϊσμού". Σήμερα, βέβαια, οι έννοιες "αθεϊσμός" και "αγνωστικισμός" είναι περίπου ταυτόσημες, αλλά και πάλι δεν θα έλεγα ότι ο Αϊνστάιν ήταν αγνωστικιστής. Πάντως, έχει διατυπώσει απόψεις που χρησιμοποιούνται και σήμερα από αθεϊστές.

Αλλά ας αφήσουμε τον θείο Αλβέρτο να μας τα πει μόνος του:


Αν αυτό το ον είναι παντοδύναμο, τότε κάθε συμβάν, και μαζί κάθε ανθρώπινη πράξη, κάθε ανθρώπινη σκέψη και κάθε ανθρώπινο αίσθημα ή επιθυμία είναι δικό Του έργο· πώς είναι δυνατόν να επιρρίπτει κανείς ευθύνη στους ανθρώπους για τις πράξεις και τις σκέψεις τους μπροστά σ’ ένα τέτοιο παντοδύναμο Ον; Δίνοντάς μας την τιμωρία μας και την ανταμοιβή μας, είναι σαν να κρίνει τον εαυτό Του. Πώς μπορεί αυτό να συμβιβαστεί με την καλοσύνη και τη δικαιοσύνη που του αποδίδεται;

Αν οι άνθρωποι είναι καλοί μόνο και μόνο γιατί φοβούνται την τιμωρία ή ελπίζουν για επιβράβευση, τότε είμαστε αξιολύπητοι.

Δεν πιστεύω στο Θεό της θεολογίας, που επιβραβεύει το καλό και τιμωρεί το κακό.

Η ηθική συμπεριφορά ενός ανθρώπου θα πρέπει να βασίζεται στη συμπόνια, στην εκπαίδευση, στους κοινωνικούς δεσμούς και στις κοινωνικές ανάγκες· δεν χρειάζεται καμιά θρησκευτική βάση. Ο άνθρωπος θα ήταν πράγματι σε πολύ άσχημο δρόμο, αν θα έπρεπε να συγκρατηθεί από το φόβο της τιμωρίας και την ελπίδα για επιβράβευση μετά το θάνατο.

Κατά την παιδική φάση της πνευματικής εξέλιξης της ανθρωπότητας, η ανθρώπινη φαντασία δημιούργησε κατ’ εικόνα και ομοίωση του ανθρώπου θεούς οι οποίοι, μέσω της βούλησής τους, υποτίθεται πως καθόρισαν, ή τουλάχιστον επηρέασαν, τον φαινομενικό κόσμο... Η ιδέα περί Θεού στις θρησκείες που διδάσκονται αυτή τη στιγμή είναι ένας εξευγενισμός εκείνης της παλιάς αντίληψης για τους θεούς. Ο ανθρωπομορφικός χαρακτήρας της φαίνεται, για παράδειγμα, από το γεγονός ότι οι άνθρωποι επικαλούνται το Θείο Ον σε προσευχές και παρακαλούν για την εκπλήρωση των ευχών τους... Στην πάλη τους για το ηθικά καλό, οι διδάσκαλοι της θρησκείας θα πρέπει να έχουν το ηθικό ανάστημα να εγκαταλείψουν το δόγμα του προσωπικού Θεού, με άλλα λόγια να εγκαταλείψουν εκείνη την πηγή φόβου και ελπίδας η οποία, στο παρελθόν, έδωσε τόσο μεγάλη εξουσία στα χέρια των ιερέων.

Δεν πιστεύω στην αθανασία του ατόμου, και θεωρώ την ηθική αποκλειστικά ανθρώπινη υπόθεση, η οποία δεν πηγάζει από κάποια υπεράνθρωπη αρχή.

Το θεμέλιο της ηθικότητας δεν θα πρέπει να το εδράζουμε σε μύθους, ούτε να το συνδέουμε με καμιά εξουσία, γιατί, σε αυτή την περίπτωση, η αμφισβήτηση του μύθου, ή της νομιμότητας της εξουσίας, μπορεί να θέσει σε κίνδυνο το θεμέλιο της ορθής κρίσης και πράξης.

[...] ένα δόγμα που δεν μπορεί να διατηρηθεί στο καθάριο φως, αλλά μόνο μέσα στο σκοτάδι, θα χάσει αναγκαστικά την επιρροή του στην ανθρωπότητα, πλήττοντας ανυπολόγιστα την ανθρώπινη πρόοδο. Στον αγώνα τους για το ηθικά καλό, οι διδάσκαλοι της θρησκείας θα πρέπει να έχουν το ανάστημα να εγκαταλείψουν το δόγμα του προσωπικού Θεού, δηλαδή να εγκαταλείψουν την πηγή του φόβου και της ελπίδας που στο παρελθόν έδινε τόσο μεγάλη εξουσία στα χέρια των ιερέων.... Όσο προχωρά η πνευματική εξέλιξη της ανθρωπότητας, τόσο πιο βέβαιο μου φαίνεται ότι ο δρόμος προς την αυθεντική θρησκευτικότητα δεν περνά από το φόβο της ζωής, το φόβο του θανάτου και την τυφλή πίστη, αλλά μέσα από την επιδίωξη της ορθολογικής γνώσης.

Η επιστημονική έρευνα βασίζεται στην ιδέα πως ό,τι συμβαίνει καθορίζεται από νόμους της φύσης, και, επομένως, αυτό ισχύει και για τις ανθρώπινες πράξεις. Γι’ αυτό το λόγο, ένας επιστήμονας-ερευνητής δεν έχει την τάση να πιστεύει πως τα γεγονότα θα μπορούσαν να επηρεαστούν από την προσευχή, δηλ. από μία επιθυμία που απευθύνεται προς ένα Υπερφυσικό Ον.

Η μυστικιστική τάση της εποχής μας, που γίνεται ιδιαίτερα φανερή στην ανεξέλεγκτη διάδοση της λεγόμενης Θεοσοφίας και του λεγόμενου Πνευματισμού, είναι για μένα απλώς ένα σύμπτωμα αδυναμίας και σύγχυσης. Εφόσον οι εσωτερικές μας εμπειρίες αποτελούνται από αναπαραστάσεις και συνδυασμούς αισθητήριων εντυπώσεων, η ιδέα της ψυχής αποκομμένης από το σώμα μου φαίνεται κενή και άνευ νοήματος.


Όσο για την περίφημη θρησκευτικότητά του, την οποία σπεύδουν να εκμεταλλευτούν οι διάφοροι απολογητές σε κάθε ευκαιρία, ας δούμε τι λέει ο ίδιος:


Η θρησκευτικότητά μου έγκειται στον ταπεινό θαυμασμό προς το απείρως ανώτερο πνεύμα που αποκαλύπτεται σ’ αυτό το μικρό μέρος της πραγματικότητας που είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε με την αδύναμη και εφήμερη νόησή μας. Η ηθική είναι μεγίστης σημασίας – αλλά για μας, όχι για τον Θεό.

Η πιο όμορφη εμπειρία που μπορούμε να έχουμε είναι η αίσθηση του μυστηρίου. Είναι αυτό το θεμελιώδες συναίσθημα που βρίσκεται στο λίκνο της πραγματικής τέχνης και της πραγματικής επιστήμης. Όποιος δεν το γνωρίζει και δεν μπορεί πλέον να νιώσει την κατάπληξη, το δέος, την απορία και το θαυμασμό, είναι σαν νεκρός, και η ματιά του είναι θολή. Η εμπειρία του μυστηρίου – ακόμη και αναμεμιγμένη με το φόβο – ήταν αυτή που γέννησε τη θρησκεία. Η γνώση της ύπαρξης κάποιου πράγματος που εμείς δεν μπορούμε να διαπεράσουμε, η αίσθηση μιας βαθιάς λογικής και μιας απαστράπτουσας ομορφιάς που ο νους μας καταλαβαίνει μόνο στις πιο αρχέγονες μορφές τους – αυτή η γνώση και αυτό το συναίσθημα είναι που αποτελούν την πραγματική θρησκευτικότητα. Κατ’ αυτή την έννοια, και μόνο, είμαι ένας βαθύτατα θρησκευόμενος άνθρωπος.

Δεν μπορώ να συλλάβω την έννοια ενός Θεού που επιβραβεύει και τιμωρεί τα πλάσματά του, ή που έχει βούληση σαν κι αυτή που έχουμε κι εμείς οι ίδιοι. Δεν μπορώ, ούτε θέλω, να συλλάβω την έννοια ενός ατόμου που επιβιώνει πέρα από το φυσικό του θάνατο. Τέτοιες σκέψεις ας τις κάνουν οι αδύναμες ψυχές, από το φόβο τους, ή από τον παράλογο εγωισμό τους. Εγώ είμαι ικανοποιημένος με το μυστήριο της αιωνιότητας της ζωής και με τη συναίσθηση της θαυμαστής δομής του υπαρκτού κόσμου, μαζί με την αφοσιωμένη προσπάθεια να κατανοήσω ένα μέρος, ακόμη και μικροσκοπικό, της Λογικής που εκδηλώνεται στη φύση.

Το ανθρώπινο ον είναι τμήμα ενός συνόλου, που εμείς το αποκαλούμε Σύμπαν, ένα τμήμα περιορισμένο στο χρόνο και το χώρο. Αντιλαμβάνεται τον εαυτό του, τις σκέψεις και τα συναισθήματά του, ως κάτι ξεχωριστό από τους υπόλοιπους – ένα είδος οπτικής απάτης της συνείδησης. Αυτή η ψευδαίσθηση είναι ένα είδος φυλακής για μας, που μας περιορίζει στις προσωπικές μας επιθυμίες και μας επιτρέπει τρυφερά αισθήματα μόνο για μερικούς ανθρώπους που βρίσκονται πολύ κοντά μας. Η αποστολή μας θα πρέπει να είναι να απελευθερωθούμε από αυτή τη φυλακή, ανοίγοντας τους κύκλους της συμπόνιας μας ώστε να περικλείσουν όλα τα όντα και την ομορφιά ολόκληρης της φύσης.

Ήταν, βέβαια, ψέμα αυτό που διαβάσατε σχετικά με τις θρησκευτικές μου πεποιθήσεις, ένα ψέμα που επαναλαμβάνεται συστηματικά. Δεν πιστεύω σε έναν προσωπικό Θεό, και ποτέ δεν το αρνήθηκα αυτό, αλλά τις έχω εκφράσει με σαφήνεια. Αν υπάρχει κάτι μέσα μου που μπορεί να χαρακτηριστεί θρησκευτικό, αυτό είναι ο απεριόριστος θαυμασμός για τη δομή του κόσμου, στο βαθμό που μπορεί η επιστήμη να την αποκαλύψει.

Αυτό που βλέπω στη Φύση είναι μια εξαίσια δομή που μόνο μερικώς μπορούμε να κατανοήσουμε, και αυτό θα πρέπει να γεμίζει κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο με ένα αίσθημα ταπεινότητας. Αυτό είναι ένα συναίσθημα αυθεντικά θρησκευτικό, και δεν έχει καμιά σχέση με τον μυστικισμό.

Δεν θα βρείτε ούτε ένα από τα σημαντικότερα επιστημονικά μυαλά που να μην έχει κάποιο δικό του θρησκευτικό συναίσθημα. Αλλά αυτό είναι κάτι διαφορετικό από τη θρησκευτικότητα του απλού ανθρώπου. Ο απλός άνθρωπος βλέπει το Θεό σαν ένα ον του οποίου την φροντίδα ελπίζει να κερδίσει, και του οποίου την τιμωρία πρέπει να φοβάται• αυτό είναι ένα αίσθημα παρόμοιο με το αίσθημα που έχει ένα παιδί για τον πατέρα του, δηλαδή για ένα ον με το οποίο έχει μια προσωπική σχέση, όσο δέος κι αν περιλαμβάνει. Αλλά ο επιστήμονας είναι πλημμυρισμένος από την αίσθηση της παγκόσμιας αιτιότητας… Δεν υπάρχει τίποτε θείο στην ηθική· είναι μια καθαρά ανθρώπινη υπόθεση. Το θρησκευτικό αίσθημα του επιστήμονα παίρνει τη μορφή μιας εκστατικής έκπληξης μπροστά στην αρμονία του φυσικού νόμου, ο οποίος αποκαλύπτει μια διάνοια τέτοιας υπεροχής που, σε σύγκριση, ολόκληρη η συστηματική σκέψη και δράση των ανθρώπων μοιάζει μια εντελώς ασήμαντη αντανάκλαση...

Το θρησκευτικό αίσθημα που δημιουργεί η εμπειρία της λογικής κατανόησης θεμελιωδών συσχετισμών είναι διαφορετικού είδους από το αίσθημα που συνήθως ονομάζει κανείς θρησκευτικό. Είναι περισσότερο ένα αίσθημα δέους μπροστά στο σχέδιο που φανερώνεται μέσα στο υλικό σύμπαν. Δεν μας οδηγεί στο να κατασκευάσουμε ένα θεϊκό ον κατ’ εικόνα μας – ένα πρόσωπο που έχει αιτήματα από εμάς και που ασχολείται με εμάς ως άτομα. Δεν υπάρχει σ’ αυτό το αίσθημα ούτε βούληση ούτε στόχος, αλλά απλά και μόνο ύπαρξη. Γι’ αυτό το λόγο, οι άνθρωποι σαν κι εμάς βλέπουν την ηθική ως μια καθαρά ανθρώπινη υπόθεση, και μάλιστα τη σημαντικότερη στη σφαίρα των ανθρωπίνων υποθέσεων.


Ελπίζω να σταματήσει κάποτε αυτή η καπήλευση. Όποιος θέλει να βρει επιχειρήματα για να συνδέσει την επιστημονική σκέψη με τη θρησκευτική εμπειρία, ας ψάξει αλλού, κι ας αφήσει το θείο Αλβέρτο ήσυχο. Όσο για την περίφημη φράση του "ο Θεός δεν παίζει ζάρια με το σύμπαν", αυτή έχει να κάνει με την μη-αποδοχή εκ μέρους του της αρχής της απροσδιοριστίας όπως αυτή ορίζεται στην κβαντική φυσική (καθώς ο ίδιος ήταν ντετερμινιστής), και δεν έχει καμιά σχέση με τον – όποιο – Θεό.